Ný saga - 01.01.1989, Blaðsíða 37

BARNSFEÐRANIR OG EIÐATÖKUR Á 17. ÖLD
komnar 5-8 mánuði á leið. Sá
sem lýstur var faðir varð að
borga kostnað við sængurlegu,
en vildu konur fá faðernið stað-
fest vegna framfæris barnsins
síðar meir urðu þær að höfða
mál. Yfirvöldum stóð á sama.2
Ógiftar konur hér á landi
hafa margar farið eins að og
sagt fólki frá því fyrir fæðinguna
hver ætti barn sem þær báru
undir belti. Verðandi faðir sam-
þykkti það oftast frá fyrstu
stundu. Það sést í prestsþjón-
ustubók Reykholts í Borgarfirði,
elstu prestsþjónustubók sem
varðveitt er. Þau ár sem fæðing-
ar eru skráðar, 1664-94, kenndi
21 ógift kona karli barn og í 14
tilvikum var hann búinn að játa
þegar barnið var skírt. Árið
1672 voru skírð tvö óskilgetin
börn, annað á Úlfsstöðum, „fað-
ir Einar Magnússon, móðir
Sesselja Jónsdóttir," liitt á
Hrífum, „faðir Helgi, móðir
Guðrún Magnúsdóttir." Skírn
fór fram á fæðingardegi eða
degi síðar og ekki hefur farið á
milli mála hverjir voru feður
þessara barna. Stundum stóð
hjónaband fyrir dyrum, til
dæmis þegar „laungetið stúlku-
barn að Hofstöðum" fæddist 19.
ágúst 1692 og hlaut nafnið Ingi-
björg. Foreldrar hennar voru
Ragnheiður Jónsdóttir og Jón
Sigurðsson, sem trúlofuðust „til
heilags ektaskapar" 8. janúar
1693-3 Af rúmlega eitt hundrað
óskilgetnum börnum sem
fæddust árlega á 17. öld á ís-
landi (sjá töflu) var þannig hátt-
að um flest. Mæður lýstu feður
sem gengust undir faðernið án
málalenginga, eða eins og segir
á einum stað: „hvað hann ljúf-
Iega meðkenndi.“ 4
Konur sem ekki nefndu
barnsföður sinn fýrir fæðingu
voru inntar eftir því við fæð-
inguna. Þá fyrst urðu þær, í
áheyrn yfirsetukvenna, að gefa
opinbera yfirlýsingu um faðern-
ið. Þetta er ljóst af vitnisburði
Hallberujónsdóttur og Vilborg-
ar Guðmundardóttur sem sátu
þrjá sólarhringa yfir Þuríði
Guðmundsdóttur „í hennar
barnsfæðingu að Reykjardals-
koti“ haustið 1656. Þær skýrðu
frá því í kirkjunni að Hruna 12.
október að „hvorki fýrir fæð-
inguna né eftir“ hefði Þuríður
lýst annan föður að barninu en
séra Jón Jónsson í Reykjardal.
Eins virðist Ragnheiður Bryn-
jólfsdóttir ekki hafa lýst Daða
Halldórsson föður að „því barni
sem hún ól í Bræðratungu nú
15. febrúar 1662“ fýrr en eftir
fæðinguna.5 Þetta haf konur
gert óþvingaðar og þess eru
engin dæmi að yfirsetukonur á
íslandi hafi níðst á konum í
barnsnauð og yfirheyrt þær á
meðan þjáningar voru sem
mestar. Það kom fýrir í Dan-
mörku. Þar sem hér var fæðing-
in tilefni þess að ógiftar konur
voru spurðar um faðerni
barnsins. Oftast fór það frið-
samlega fram, en árið 1616
gripu fjórar konur sem sátu yfir
Anne Svendsdatter til þess ráðs
að neita henni um frekari að-
stoð við fæðinguna fyrr en hún
játaði að Jens Christofferson,
kvæntur maður, væri faðir
barnsins.6 Hérlendis létu yfir-
setukonur háttsettari menn um
að argast í ógiftum mæðrum
sem gerðu sig líklegar til að
feðra ekki börn sín. Sesselju
Oddsdóttur var hlíft, konur sem
ekkert amaði að voru teknar
fastari tökum.
Játninga lýstra feðra verður
sjaldan vart í heimildum, þær
voru munnlegt svar við ein-
faldri spurningu. Þeir sem ját-
uðu á annað borð gerðu það án
tafar. Þó kom fýrir að karlar
vildu ekki kannast við börnin
nema móðirin sannaði lýsing-
una með eiði. Um það snerist
ályktun sem Jón Jónsson lög-
maður fékk samþykkta að ökr-
um í Blönduhlíð 28. apríl 1595
og vísaði til alþingis: „um eiða
lausakvenna, að feðurnir vilja
ekki börnin meðtaka og björg
veita utan þær sverji, þótt engin
nauðsyn gangi til utan þeirra
þrásamur vilji.“ Fjöldi kvenna
sór eið í þessu skyni. Til dæmis
komu Hólmfríður Sveinsdóttir
og Halla Helgadóttir á þing að
Ingjaldshóli 31. október 1664
og vildu feðra börn sín. Dóms-
menn ályktuðu að umboðs-
manni sýslumanns væri víta-
laust að taka eið af þeim „með
því barnsfeðurnir vildu sér það
líka láta.“7 Eiðar af þessu tagi
eru í öllum dómabókum sem
varðveittar eru frá 17. öld. Elsta
Karlinn glottir, ef til vill þegar hann les upphafsorðin: JfHjúskapur er
heilagt regluhald. “ Hann hefur vitað sem var að framhjáhald var
algengt. Barnsfaðernismálin sýna líka svo ekki verður um villst að
oft voru kvæntir karlar tregir til að játa syndir sínar.
Már Jónsson
Feðrun barna var
opinbert umræðuefni,
allt að því þjóðfélags-
legt vandamál.
Fæðingin var tilefni
þess að ógiftar konur
voru spurðar um
faðerni barnsins.