Ný saga - 01.01.1989, Side 94

Halldór Bjarnason
peningar, næstum því eins
miklir og hjá pressaranum í
Dúfnaveislu Halldórs Laxness.
Betri borgarar og þeir sem
voru svo heppnir að fá sæmi-
legt húsnæði keyptu spegla,
húsgögn og veggfóður í húsin
sem þeir voru að byggja eða
byggingarverktakarnir önnuð-
ust. Þeir þurftu ekki síður á að
halda fötum til að geta klætt sig
sómasamlega og þurfa ekki að
skammast sín fyrir útganginn á
sér þegar þeir skruppu í bíó
með elskunni sinni eða spók-
uðu sig á kaffihúsi. Það var
notalegt að maula Freyju súkku-
laðið meðan horft var á ein-
hvern sjarmörinn eða fegurðar-
dísina í bíóinu eða bara þegar
maður greip einhvern af nýju
reyfurunum í hönd. Svo til að
hafa vaðið fyrir neðan sig var
vissara að tryggja húsið og fjöl-
skylduna. Var hægt að hugsa sér
ljúfara líf? Það hefur verið erfitt
fyrir þá sem mundu kreppuna.
Því minntust margir þessara
veltiára með hlýjum hug, þetta
var „blessað stríðið sem gerði
syni mína ríka.“
STÓRFYRIRTÆKI
Á ÁRINU 1948
Þegar tölur ársins 1948 eru
skoðaðar er rétt að gæta að
einu. Árin 1940 og 1944 voru
samanlagðar skattskyldur félag-
anna nálægt 50 milljónum, eins
og kom fram í töflu 1. Allar hlut-
fallsbreytingar þau ár eru um
leið breytingar á algildum
(absolút) tölum. Þegar tölur
ársins 1948 eru lesnar þarf hins
vegar að hafa í huga að tekjur
félaganna eru um það bil helm-
ingi lægri en fyrri árin tvö.
Með þetta í huga skulum við
athuga hvernig atvinnulífið og
ástand fyrirtækjanna var 1948.
Eins og áður lítum við fyrst á
hag útgerðarinnar og hann er
bágur. Svo er af henni dregið
að tekjur fyrirtækjanna ná ekki
nema 3% af heildartekjunum
en voru 30% fjórum árum áður.
Fjórum árum þar áður (1940)
höfðu þau 76% teknanna! Á
þessu ári ná aðeins tvö útgerð-
arfélög í hóp stórfyrirtækja:
Helgafell með 600 þús. og
Mjölnir með 300 þús. kr. í skatt-
skyldar tekjur. Árið 1944 náðu
10 félög í þennan hóp og voru
með samtals 14,8 milljónir í
tekjur. Á átta árum hefúr út-
gerðin næstum því orðið að
engu. Hvernig stendur á þessu
hruni?
Eitt helsta ætlunarverk „Ný-
sköpunarstjórnarinnar," sem
komst til valda 1944, var að
skjóta sterkum stoðum undir at-
vinnulífið og í því skyni var m.a.
samið um kaup á 32 togurum
haustið 1945.18 Ríkisstjórnin
bauð útgerðarmönnum hag-
stæð lán til kaupanna en þeir
reyndust tregir til þegar á átti að
herða. Kom þar margt til að áliti
Þorleifs Óskarssonar: óvissa um
framtíð útgerðar og óöryggi um
ytri aðstæður, reynsla kreppu-
áranna dró líka úr þeim
kjarkinn. Aðrar fjárfestingarleið-
ir voru nú fyrir hendi sem voru
áhættuminni, ekki jafn hvikular
og fullt eins ábatasamar.19 Mark-
aðsmál komu líka inn í dæmið
og jafnvel fleira sem hér verður
ekki rakið.20
Aðrar atvinnugreinar sem út-
veguðu útgerðinni rekstrarvör-
ur eða þjónustuðu hana urðu
eðlilega líka fyrir barðinu á
þessum samdrætti í útgerðinni.
Þetta gilti bæði um málmsmíð-
ina, slippana, vélsmiðjurnar og
verkstæðin, og netagerðina.
Verslanir sem þjónuðu útgerð-
inni urðu líka fyrir samdrættin-
um.
Nú þegar útgerðin var orðin
svo Iítil báru tvær atvinnugrein-
ar höfuð og herðar yfir aðrar:
verslunin með 38% og mat-
væla- og drykkjarvöruiðnaður-
inn með 21%. Að frátaldri út-
gerðinni voru þetta líka stærstu
greinarnar fjórum árum áður,
1944. Samsetning verslunarinn-
ar var áþekk því sem hún var
1944. Fátt var um nýjar tegundir
af verslunum, þó má nefna mat-
vörubúðir (t.d Síld & fisk) og
raftækjaverslanir (t.d. Raftœkja-
salan).
Allt í einu voru nógir
peningar, næstum því
eins miklir og hjá
pressaranum í Dúfna-
veislu Halldórs
Laxness.
Var hægt að hugsa
sér Ijúfara líf?
Vöxturinn í matvæla- og
drykkjarvöruiðnaðinum var sér-
lega mikill, því hlutur hans óx
úr 11% 1944 í 21%. Af þeim
fýrirtækjum í þeirri grein var
Sláturfélag Suðurlands stærst
með 1,3 milljónir í tekjur. Önn-
ur félög voru langt á eftir því,
næst kom Sanitas með 600 þús.
kr. En það er tímanna tákn að
það skuli þó vera verksmiðja
sem framleiðir gos, saft, sultur
o.þ.h. í þessari atvinnugrein
voru líka flest fyrirtækin ýmist
bakarí, kexverksmiðjur, sælgæt-
isgerðir eða öl- og gosdrykkja-
gerðir. Sum þeirra voru með
allt að 400-500 þús. kr. í tekjur.
Nær allar atvinnugreinar,
aðrar en útgerð og atvinnu-
rekstur tengdur henni, juku
hlut sinn meira og minna. Þetta
var ýmis konar iðnaður, t.d.
trésmiðjur og timburiðnaður,
kemískur iðnaður og steinefna-
iðnaður. í þessum greinum var
ekkert eitt fyrirtæki miklu
stærra en önnur, dreifingin var
þvert á móti mjög jöfn. Tekjurn-
ar voru frá 100 upp í 400 þús.
kr.
í fataiðnaðinn, sem blómstr-
að hafði nokkrum árum fyrr,
hafði þó hlaupið afturkippur.
Félögum í þessari grein fækk-
aði nefnilega mjög þótt hlut-
deild greinarinnar í tekjum
stórfyrirtækja ykist aðeins. Hér
má enn minna á að mörkin
milli verslunar og smáiðnaðar
voru stundum óglögg. Til dæm-
is var KRON með brauðgerð,
efnagerð, fatapressun og fiður-
hreinsun á seinni hluta fimmta
áratugarins.21
Félög sem inntu af hendi
þjónustustarfsemi í sambandi
við atvinnu- og viðskiptalíf, þ.e.
lögfræði-, fasteigna- og pen-
ingaumsýslan komust í fýrsta
skipti í hóp stórfyrirtækja á
þessu herrans ári. Hér var um
að ræða málflutningsskrifstofu
Einars 13. Guðmundssonar &
Guðlaugs Þorlákssonar, Fast-
eignasölumiðstöðina, Verðbréf
og skip og Togaraafgreiðsluna.
Eins og fyrri ár fóru verktaka-
fyrirtæki upp fyrir tekjumarkið,
92