Ný saga - 01.01.1989, Side 47

BARNSFEÐRANIR OG EIÐATÖKUR Á 17. ÖLD
kenndi Þórði Þorkelssyni barn
og þegar hann sór fyrir það full-
yrti hún að ekki kæmu aðrir til
greina. Sóknarprestur vildi
hvorki taka hana til aflausnar né
leyfa henni að njóta heilagrar
kvöldmáltíðar, svo hún gekk
fyrir Jón Árnason biskup og
Lafrentz amtmann á alþingi
1734 „med grædende taare,“
eins og biskup segir í bréfi til
konungs 2. september 1734.
Biskup vissi engin önnur lög en
prinsins bréf frá 1625 og sendi
konungi eintak til vonar og
vara. Hann taldi þó ekki að
ákvæði þess ættu við um Sess-
elju því hún hefði alls ekki neit-
að að lýsa föður og væri stöðug
í lýsingu sinni. Konungur leit-
aði álits guðfræðinga við Há-
skólann í Kaupmannahöfn. Þeir
svöruðu 6. nóvember og töldu
að enginn gæti vitað betur en
Sesselja sjálf með hverjum hún
hefði haft „syndugan samgang."
Því væri eins víst að hún segði
satt. Þeir lögðu til að hún yrði
yfirheyrð einu sinni enn og tek-
in til opinberrar aflausnar stæði
hún við lýsinguna. Við þá at-
höfn mætti hún nefna Þórð til
verksins. Konungur féllst á
þetta með bréfi til biskups 17.
desember 1734. Jafnframt gerði
hann úrræðið að almennri
reglu um konur sem stóðu við
lýsingu sína eftir að lýstur faðir
vann eið.58
Biskup lét lesa bréf konungs
upp á prestastefnu á Þingvöll-
um í júlí 1735 og þremur árum
síðar tóku veraldlegir embættis-
menn við sér. Þá var dómi yfir
Helgu Þórðardóttur úr Árnes-
sýslu hnekkt á alþingi. Lögsagn-
ari hafði dæmt hana eftir prins-
ins bréfi, en það þótti ekki eiga
við því Helga hafði lýst föður.
Hún átti aðeins að greiða sekt
til konungs, „þar engin lög finn-
ast hingað í land inngefin um
þær konur sem ei geta feðrað
börn sín.“ Samdægurs skrifuðu
báðir lögmenn og sex sýslu-
menn konungi bréf og báru sig
illa undan þeim vafa sem léki á
málum þegar karlar hefðu svar-
ið fyrir börn en konurnar væru
ófáanlegar til að lýsa annan
föður. í bréfinu fullyrða þeir að
áður fyrr hafi konur verið hýdd-
ar eða sendar utan. Hinu síðar-
nefnda til sönnunar nefna þeir
aðeins prinsins bréf og enn fær
konungur sent eintak af því.
Síðan segja þeir að bréf kon-
ungs frá 17. desember 1734 hafi
vakið veraldlega dómara til um-
hugsunar um það hvort ekki
væri ástæða til að milda refsing-
ar. Þó yrði að girða fyrir þann
möguleika að konur reyndu
að ljúga sig frá sifjaspjöllum og
hórdómi með því að lýsa ógifta
og saklausa menn feður. Þeir
myndu neita og síðan ekki
söguna meir. Háyfirvöldum
leist vel á erindið og 19. des-
ember 1738 undirritaði kon-
ungur tilskipun um að synjaði
karlmaður faðernislýsingu með
eiði og konan stæði við lýsing-
una skyldi hún vera laus við
frekari ákæru, nema það sann-
aðist að hún væri að ljúga.59 Eft-
ir þetta voru konur hvorki
hýddar né flæmdar að heiman
eða meinað sakramenti vegna
barna sem þeim tókst ekki að
feðra. Rekistefnum út af faðerni
linnti að vísu ekki, því eftir sem
áður voru ógiftar konur spurð-
ar um feður barna sinna og efa-
mál komu fyrir dóm, en allt
varð einfaldara í sniðum vegna
þess að ekki hvíldi sama ógn
refsingar yfir málum og áður.
Strangt tekið þurftu konur ekki
lengur að feðra börn.
TILVÍSANIR
1 Þjóðskjalasafn (Þf). Bps. A III-l,
Presta stefnubók Skálholrs 1639-74
bls. 492-93- Ég vil þakka Áhugahópi
um íslenskar kvennarannsóknir fyrir
styrk sem mér var veittur á síðast-
liðnu hausti og gerði mér kleyft að
finna og lesa |jau skjöl sem hér verð-
ur getið.
2 Marie-Claude Phan, Les amours illég-
itimes. Histoires de séduction en
Languedoc 1676-1786, París 1986
bls. 5-9, 120.
3 Þl. Kirknasafn VIII-7. Prestsþjónustu-
og kaupmálabók Reykholts 1664-
1788 bls. 42, 214-15. Sjá afrit Steins
Dofra sem geymt er með frumritinu
bls. 46, 218-19.
4 ÞÍ. Gullbringu- og Kjósarsýsla IV-1,
Dómabók 1696-1700 bls. 22: dulsmál
Guðrúnar Oddsdóttur haustið 1697.
5 Stofnun Árna Magnússonar, AM 270
fol. Bréfabók Brynjólfs Sveinssonar
1656-57 bls. 182. Afrit á Handrita-
deild Landsbókasafns, Lbs. 1079 4to
bls. 159-60. Bréf um játningu séra
Jóns eru prentuð í útgáfujóns Helga-
sonar, Úr bréfabókum Brynjólfs bisk-
ups Sveinssortar, Safn Fræðafélagsins
12. bindi, Kaupmannahöfn 1942 bls.
92-7; um Ragnheiði sjá Úr bréfabók-
urn Brynjólfs bls. 128 og grein Guð-
mundar Kambans, „Daði Halldórsson
og Ragnheiður Brynjólfsdóttir'' í
Skími 1929 bls. 52-3.
6 Viborgs Landstings Domböger 1616.
Udgivet af Landsarkivet for Nörrejyl-
land ved Poul Rasmussen, Viborg
1965 bls. 59-60.
7 Alþingisbœkur III bls. 40 og 42. Sam-
þykktin er til í tveimur handritum,
óheil í báðum. Ég slæ þeim saman
svo hún verði skiljanleg; ÞÍ. Sýslu-
skjalasafn. Snæfellsnessýsla IV-la,
Dómabók 1652-67 bls. 103v-104r.
8 AM 249 a I 4to, Dómabók Gísla Árna-
sonar í Rangárvallasýslu 1597-1604
bls. 3r sbr. llr, 75v, 106r, 118v, 131r,
144v, 152r, 173r. Sjá einnig AM 254
4to, Dómabók Einars Hákonarsonar í
Árnessýslu 1620-27 bls. 10; Þf. Sýslu-
skjalasafn. Árnessýsla V-2, Dómabók
1666-77 bls. 390-91 og Skagafjarðar-
sýsla V-l, Dómabók 1673-80 bls. 266-
67.
9 /slenskt Fombréfasafn XIV bls. 275.
10 Norges gamle love V, Osló 1895 bls.
21-22, 40; Kristinn réttr inn nýi, út-
gefandi Grímur Thorkelín, Kaup-
mannahöfn 1777 bls. 14-19, 144.
11 Alþb. I bls. 318 og 352. f einu handriti
er samþykktin frá 1578 sögð vera
gerð 1574 og útgefendur Alþingis-
bóka hafa tekið það til greina (I bls.
236). Mér þykir |ietta ólíklegt. Þrjú
handrit segja faðernisákvæðið vera
frá árinu 1578 og útgefendur bók-
anna taka að öðru leyti meira mark á
þeim en hinu; Alþb. III bls. 281.
12 Alþb. II bls. 416-17 og III bls. 129.
13 Tveir fræðimenn hafa skrifað t m mál
Þórdísar, báðir sama árið: Einar Arn-
órsson, „Sifjaspjallamál Tómasar
Böðvarssonar og Þórdísar Halldórs-
dóttur. Brot út réttarfarssögu 17.
aldar." Saga 1951 bls. 261-88; Guð-
brandur Jónsson, „Þórdísarmálið.
Sakamál frá 17. öld." Sjö dauðasyttd-
ir. Sögur af íslenzkum sakamálum
frá ýmsurn öldum, Reykjavík 1951
bls. 43-52.
14 AM 249a I 4to, Dómabók Gísla Árna-
sonar 1597-1604 bls. 64v, 88v, 164v,
208v og 225v; AM 249 III 4to, Dóma-
bók Gísla 1606-12 bls. 51r, 53v, 64r,
66r og 73r. Þetta var algengt alla 17.
öld og yngstu dæmi sem ég hef rekist
á eru frá 1710 og 1719, sjá Þl. Sýslu-
skjalasafn. Þingeyjarsýsla Vd-2, Dóma-
bók 1708-12 bls. 89-90; fsafjarðarsýsla
IV-1, Dómabók 1711-19: 17. apríl
1719.
„Kristileg kirkja plagar
ekki að dæma opin-
berlega um leynda
hluti. “