Ný saga - 01.01.1989, Síða 95

STÓRFYRIRIÆKI OG STRÍÐSGRÓÐI
Strætisvagnar Reykjavíkur hófu göngu sína 1931, en hermennirnir voru bestu viðskipta-
vinirnir á stríðsárunum og komu fyrirtækinu í hóp stórfyrirtækja árið 1944.
þau voru tvö auk nýstárlegs
fyrirtækis í þessum hópi. Það
hét Vélskóflan og sá um jarð-
vinnslu með stórvirkum vinnu-
vélunt, svo sem skurðgröfum
og jarðýtum.
Erfitt er að sjá hvort aukning
eða samdráttur varð í menning-
arneyslu og skemmtunum
fólks. Það fer eftir því hvaða
svið eru skoðuð. Bíóferðir og
kaffi- og matsöluhús voru enn
sem fyrr eftirsóttir staðir og
félög í þessum greinum juku
hlut sinn nokkuð. í sömu átt
bendir það að Gull- og silfur-
smiðjan Ema og fyrirtæki sem
hafði leirkerasmíði með hönd-
um (Listvinahúsið) skyldi kom-
ast í svo miklar tekjur sem raun
bar vitni.
í samanburði við þetta vekur
undrun að vinna í prentsmiðj-
urn, þ.e. blaða- og bókaútgáfa,
virðist hafa minnkað. Tölur um
bókaútgáfu stangast á við þessa
mynd því bækur voru heldur
fleiri þetta árið en næstu ár á
undan.22 Hvernig kemur þetta
heim og saman? Hvað veldur að
þessi tegund menningarneyslu
ber svo skarðan hlut frá borði?
Ein möguleg skýring er sú að
upplög bóka hafi minnkað og
önnur er að tekjur prentsmiðja
og bókaforlaga í heild hafi e.t.v.
ekki minnkað svo mikið heldur
hafi aðeins færri fyrirtæki náð
því tekjumarki sem þessi rann-
sókn miðast við. Það er líka
skýring sem gæti átt við í mörg-
um svipuðum tilfellum í öðrum
atvinnugreinum.
ST ÓRFYRIRTÆKI
Á ÁRINU 1952
Margt vitnar um samdrátt í af-
komu stórfyrirtækjanna á árinu
1952 miðað við 1948, en þetta
kom mun meira niður á félög-
um sem þjónuðu almenningi
heldur en atvinnulífinu. Útgerð-
in er að vísu undantekning því
hún hélt áfram að skreppa sam-
an og var þó orðin harla lítil
1948. Aðeins eitt útgerðarfýrir-
tæki komst upp fyrir tekjumark-
ið (Júpíter) og hlutdeild þess af
tekjum stórfyrirtækjanna var að-
eins eitt prósent. Árið 1948 var
það 3%- Helstu ástæðurnar eru
þær að útgerð togara var erfið
1949-51 og kom margt til: vax-
andi tilkostnaður, lækkandi
afurðaverð og skuldasöfnun.23
Flestri atvinnustarfsemi sem
viðkom útgerð hnignaði líka,
t.d. netagerð.
Rétt er að undirstrika það
sem fýrr var sagt að þótt sum at-
vinnufýrirtæki væru ekki í hópi
stórfýrirtækjanna öll árin, þá er
ekki þar með sagt að þau hafi
lagt upp faupana og atvinnu-
greinin rýrnað sem samsvaraði
þessum tölum. Þau gætu hafa
verið starfandi fýrir því. Á sama
hátt kunna ný fyrirtæki að hafa
verið sett á fót en ekki náð
tekjumarkinu. Þannig er því t.d.
varið með Bœjarútgerð Reykja-
víkur sem byrjaði starfsemi
1946/47. Reynslan af rekstri
hennar styrkir meira að segja
þessa mynd af hnignun útgerð-
arinnar, því reksturinn stóð í
járnum 1947-48 og hann skil-
aði tapi 1949-51.24
Eins og áður er getið áttu
fyrirtæki eða atvinnugreinar
sem sinntu neyslu almennings á
einn eða annan hátt erfitt upp-
dráttar. Eitt gleggsta dæmið um
það var afturkippurinn í fram-
leiðslu munaðarvara í matvæla-
og drykkjarvöruiðnaðinum, þ.e.
sælgætis, brauða, gosdrykkja og
þess háttar. Hlutur þessa iðnað-
ar datt í heild úr 21% í 10% af
samanlögðum tekjum stórfyrir-
tækjanna. Sama rnáli gegndi um
prentsmiðjur, bóka- og blaðaút-
gáfu. Ekkert kaffi- eða matsölu-
hús náði tekjumarkinu og ekki
heldur fyrirtæki sem sáu um
skemmtanir og afjoreyingu.
Aftur á móti var staða flestra
fyrirtækja og atvinnugreina sem
útveguðu rekstrarvörur og fjár-
festingarvörur (þ.e. vörur til
bygginga og atvinnustarfsemi)
mun sterkari jafnvel þó þar
mætti líka finna samdrátt.
Greinar eins og málmsmíði,
slippir, verkstæði og vélsmiðj-
ur, verktakastarfsemi, fasteigna-
rekstur og flutningsstarfsemi (á
sjó) juku til að mynda töluvert
hlutdeild sína í tekjum stórfyrir-
tækjanna.
Á þessu ári bar samt verslun-
in ægishjálm yfir allar aðrar at-
vinnugreinar. Hlutur hennar
var 57% af tekjum stórfyrirtækj-
anna og hafði engin ein at-
vinnugrein haft svo hátt hlutfall
1940-48 nema útgerðin 1940
Nær allar atvinnu-
greinar, aðrar en
útgerð og atvinnu-
rekstur tengdur henni,
juku hlut sinn meira og
minna.
93