Íslenzk tunga - 01.01.1965, Page 71

HJARTA DREPR STALL
69
fæti, þegar þeir nema staðar. Þessi skýring er miklu sennilegri og styðst við
])að, að fornfranska orðasambandið prendre estal merkir, eins og áður getur,
‘stanza til þess að berjast’.
V
Að lokum þykir rétt að rekja einstök afbrigði orðtaksins og leitast við að
skýra merkingarlegan uppruna þeirra.
1) Lýsingarorðið stalldrœpr er sennilega gert eftir orðtakinu, eins konar
samþjöppun þess, sem dýrir hættir kunna að hafa stuðlað að. Það er ef til vill
engin tilviljun, að það kemur fyrst fyrir í Hrynhendu Amórs jarlaskálds, en
elzta örugga dæmi orðtaksins hjarta drepr stall er í Þórfinnsdrápu sama höf-
undar.
2) Orðið stallr (frumg. *stallaz) virðist hafa orðið fyrir merkingarbreytingu,
sem samkvæmt fræðiheitakerfi Gustafs Sterns nefnist merkingarskipti (per-
mutation). Sem dæmi um merkingarskipti mætti taka orðasambandið ganga til
hvílu, þar sem orðið hvíla heíir fengið merkinguna ‘rúm, rekkja’. í sænska
orðasambandinu gá till vila merkir vila hins vegar ‘hvíld, ró’, og er sú merking
upprunalegri. Merkingarmið alls orðasambandsins ganga til hvílu og samsvar-
andi sænsks orðasambands er hið sama. Vegna þess að við túlkun orðasam-
handsins skipti ekki máli, hvort hvíla var skilið í merkingunni ‘rúm’ eða ‘hvíld’,
gátu menn tengt það nýrri merkingu, í þessu tilviki merkingunni ‘rúm’. Svipuð
merkingarskipti hafa orðið í stallr að öðru leyti en því, að þar kemst inn sér-
tekin merking í stað samtekinnar. I frumgermönsku var stallr (*stallaz) sam-
tekið orð, merkti ‘staður’. í samböndunum ffr. faire estal, e. to make stall og
ísl. gjöra stall hefir orðið hins vegar fengið sértekna merkingu, þ. e. ‘kyrrstaða’.
Merkingarskiptin kunna að hafa gerzt í sambandinu *stallá neman, þar sem
ekki skipti máli fyrir skilning orðasambandsins í heild, hvort orðið var tekið í
samtekinni merkingu (‘staður’) eða sértekinni (‘kyrrstaða’). Þessi sömu merk-
ingarskipti sjást í sumum fornfrönsku og ensku orðasamböndunum, sem minnzt
er á í ritgerðinni, og flestum íslenzku orðtakaafbrigðunum.
3) Ópersónulega orðasambandið stall drepr ór hjarta kann að eiga sér fyrir-
mynd í hljóð drepr ór e-m ‘einhver verður þögull’. En að tilurð orðasambands-
ins kann einnig að hafa stuðlað, að sögnin drepa kom fyrir í orðasamböndum,
þar sem hægt var að skilja svo, að hún merkti ‘búa til, gera’, t. d. drepa slóð.
Ekki er þó nauðsynlegt að gera ráð fyrir þessu. En vera má, að drepa stall
hafi á vissu skeiði verið skilið sem ‘orsaka kyrrstöðu’. Hitt skiptir þó meira
máli, að í ópersónulega orðasambandinu hefir drepa andlæga merkingu, þ. e.
jafngildir er drepinn. Stall drepr ór hjarta merkir því í rauninni ‘kyrrstaðan er
slegin úr, þ. e. rekin burt úr hjartanu’ eða með öðrum orðum ‘hjartað berst
ofsalega’.