Íslenzk tunga - 01.01.1965, Síða 74

72
SVEINN BERGSVEINSSON
fleirkvæðum orðum eins og ágjarn, nákvœmur voru andstæður af
öðrum stofni ekki fyrir hendi. Neitunarorðið ekki er aðeins kontra-
diktoriskt, einjöld mótsögn, en kontrer andstœða, sem felur í sér
sjálfstætt hugtak, þrátt fyrir viðmiðun stofnsins, gat aðeins orðið til
við ó-forskeytið. Að sjálfsögðu var ekki auðvelt að mynda andstæðu
á annan hátt við orð, sem þegar höfðu forskeyti: á-\-gjarn, ná-\-
kvæmur, eða við lýsingarorð, sem Ieidd eru af sögn: skiljanlegur. í
slíkum lýsingarorðum felst alltaf hluti af sagnmerkingu, því að þótt
þau ‘lýsi’ ekki atburði eða athöjn, þá er hér frekar um tímabundið
eða afstætt ásland að ræða en eiginleika hlutar eða hugmyndar. Orð
eða gjörðir manns geta verið skiljanlegar eða óskiljanlegar, en þá
er það tímabundið eins og grunnorðið, sögnin, eða afstætt (öðrum
mönnum getur fundizt hið óskiljanlega skiljanlegt), en fylgir hon-
um ekki til grafar eða nær almennri viðurkenningu eins og eigin-
leikarnir, ljótleiki og fegurð. í stofnorðum fáum við því að jafnaði
einu formstigi meira að merkingu til í áttina frá jákvæðu til nei-
kvæðs:
-|—[-fríður -j-ekki ófríður -í-ekki fríður -j—=-ófríður
—.—I—=-ljótur
-j--|-nákvæmur -þekki ónákvæmur -=-ekki nákvæmur
-.—r-ónákvæmur.
Nákvœmur : ónákvœmur, áreiðanlegur : óáreiðanlegur o. s. frv.
eru hér mestu andstæður miðað við grundvallarhugtakið. I’að þýðir,
að ó- fær aukinn merkingarþunga, sterkara en ó- í ófríður, nálgast
sem lastyrði að sínu leyti fimmta stigið Ijólur. Mörkin eru þó ekki
alltaf greinileg, því að ó- framan við stofnorð hefur iðulega fengið
merkinguna ‘efsta stig neikvætt’. Við notkun andstæðna sem þarj-
ur : óþarfur, heppinn : óheppinn hafa menn að jafnaði ekki í huga,
að hægt er að mynda efsta stig neitunar af öðrum stofni (það á síð-
ur við stigin ófríður — Ijótur) svo sem skaðlegur og slysinn. Þar
við bætist, að í málinu er völ á enn fleiri stigum eða afbrigðum með
aðstoð svokallaðra stigsatviksorða: frekar ófríður, mjög ófríður o.
fl., en þetta gerir mörkin milli áðurgreindra stiga enn óljósari.