Íslenzk tunga - 01.01.1965, Qupperneq 76

74
SVEINN BERGSVEINSSON
ari áherzlu á fyrsta atkvæði en öðru. Þetta gildir vitaskuld aðeins í
stöðu þeirra sem umsagnarorð. Fái orðið aukna áherzlu í þessari
stöðu, kemur aukningin á annað atkvæði, og svo verða þessi orð
táknuð hér. Af þessu er augljóst, að í þessum orðum ríkir annað
áherzlulögmál en í A-flokki. Aherzlan á öðru atkvæði í þessum orð-
um er ekki aðeins möguleg (potenlial), heldur oft og tíðum greini-
leg, t. d. maðurinn er ó'nízkur, maturinn er ó'nógur. Munurinn á
ekki nízkur og ónízkur liggur hér ekki í stighækkandi neitun, heldur
í stílbrigðum. Þetta verður greinilegra, ef við berum saman keðjuna
j ákvætt-neikvætt í báðum flokkum:
A. -|—þfríður —f-ekki ófríður H-ekki fríður -4—í-ófríður
—.—:—r-lj Ótur.
Ba. -j—þhraustur (—j—ekki óhraustur) -4-ekki hraustur
-4-óhraustur 4—Hveikur,
Bb. —.—!-nízkur (-f-ekki ónízkur) —j-ekki nízkur -j-ónízkur
-j—[-gjafmildur.
í B-keðjum eru hlekkirnir, sem byrja á „ekki“, einföld neitun á
inntaki stofns, andmœli — kontradiktorisk — (betra orð en ‘mót-
sögn’, sem áður var notað). ó- í ó'hraustur, ó'nízkur herðir ekki svo
merkinguna, að af verði hrein andstœða — kontrer — eins og í
ójríður. Þetta er táknað með einum mínus gagnvart tveimur. Staða
áherzlunnar er miðuð við það, eins og áður hefur verið drepið á,
að lýsingarorðið standi sem Iokaliður á eftir sögn: hann er ó'nízkur,
en hvorki sem einkunn: ónízkur 'maður né á undan lokalið: hann er
'ónízkur á 'mat.
Þá er og annað, sem sýnir, að hér er um stig- og merkingarmun
ó-forskeytisins að ræða (andmæli : andstæða). Tvöföld neitun eins
og hlekkurinn ,,-|-ekki ófríður“ hefur verið táknuð með latneska
orðinu litotes, kurteisleg eða hálf fullyrðing, og því nafni verður
haldið hér. Slík málvenja er ekki ótíð í íslenzku (sbr. dæmið í þess-
ari setningu!). í B-flokki standa hins vegar tilsvarandi liðir í svig-
um. Eftir málvenjunni geta þeir tæpast horið uppi tvöfalda neitun,
þó að nánari rannsókn (t. d. í seðlasafni Orðabókar háskólans)