Íslenzk tunga - 01.01.1965, Page 103

ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR V
101
starfsmenn hans hafi þekkt orðið úr mæltu máli. En í sögu þeirri,
sem til er vitnað, ræðir um það, er álfkonur voru að hafa skipti á
einum úr sínum hópi og barni mennskra manna, og segir þar svo:
„Onnur þeirra var að koma í lag hnósanum, sem þær ætluðu að
leggja í vögguna fyrir hið rétta barn.“ Auðsætt er, að no. hnósi
vísar hér til umskiptingsins; það er haft um álfinn, sem leggja á í
vögguna, en merking þess er að öðru leyti óljós og óvíst, að hvaða
eigindum það lýtur. Með því að mér lék hugur á að fræðast ger um
þetta, tók ég að spyrja um orðið hnósi í þættinum „íslenzkt mál“.
En þar kom einnig annað til. í viðauka Blöndalsorðabókar er til
færð orðmyndin linosi (með o í stofni) í sömu merkingu og hnósi,
og viðkomandi seðill í orðasafninu er merktur með upphafsstöfun-
um G. Z. Þykir mér h'klegt, að þar sé átt við Geir Zoega rektor og
hafi hann skýrt Jóni Ófeigssyni, samkennara sínum við Menntaskól-
ann í Reykjavík, frá þessari orðmynd. En um hana fýsti mig einnig
að fræðast.
Ýmsar fregnir bárust okkur af no. hnósi og þó raunar eingöngu
af Suður- og Vesturlandi. Kynni það að benda til þess, að orðið væri
fátíðara norðanlands og austan, þótt fallvalt sé að treysta því og til-
viljun geti ráðið nokkru um fréttaburðinn. Heimildarmaður úr Ár-
nessýslu segir, að lmósi merki ‘uppágerningur’; það er laglegur
hnósi (um mann eða dýr, t. d. flækingskött, sem sezt að einhvers-
staðar óboðinn). Kona upprunnin í Landeyjum greinir svo frá, að
hnósi hafi verið haft um eitthvað ómeðfærilegt, t. d. stórt ungbarn,
hnöttóttan hlut, úttroðinn poka, einnig um barn, sem bættist óvænt
á heimilið; það var naumast þið fenguð hnósann. Vestlenzk kona
hefur heyrt no. hnósi um bústinn barnsrass; ja, þetta er laglegur
hnósi. Vestan af Dýrafirði hafa borizt fréttir af orðmyndunum
hnjósi og hnósi í merkingunni ‘umskiptingur’ og lo. linjósálegur
‘bjálfa- eða druslulegur’. /-ið í víxlmyndinni hnjósi er sýnilega inn-
skot, og eru slíks mörg dæmi, einkum á milli n eða r og bakmælts
sérhljóðs; og merkingin ‘druslu- eða bjálfalegur’ hefur að sjálf-
sögðu æxlazt af umskiptingshugmyndinni. Sunnanlands kemur einn-
ig fyrir annað tilbrigði af orðinu, en það er kk-orðmyndin hnós.