Uppeldi og menntun - 01.01.2012, Síða 102

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(1) 2012102
þroskaþJálfanám og starf á tímamótUm?
sé nefnt (Lög um þroskaþjálfa nr. 18/1978; Lög um aðstoð við þroskahefta nr. 47/1979;
Reglugerð um störf og starfsvettvang þroskaþjálfa nr. 215/1987).
Lögin um aðstoð við þroskahefta frá 1979 gerðu ráð fyrir þjónustu úti í samfélaginu
og voru sambýlin talin besta lausnin. Stofnanirnar héldu engu að síður velli og það var
ekki fyrr en árið 1992 sem tekin var stjórnsýsluleg ákvörðun um að þær skyldu lagðar
niður (Guðrún V. Stefánsdóttir, 2008). Opinber stefna í málaflokkum fatlaðs fólks í
dag er sú að þjónusta fari fram úti í samfélaginu (sjá t.d. Lög um málefni fatlaðs fólks,
1992). Nokkrar sólarhringsstofnanir fyrir fólk með þroskahömlun á Íslandi eru þó enn
við lýði og ekki virðist vera mikið rætt um að leggja þær niður. Þó að hugmyndafræði
um eðlilegt líf og samfélagsþátttöku boðaði nýja nálgun og aukin mannréttindi fötluðu
fólki og þá sérstaklega fólki með þroskahömlun til handa hafa þessar hugmyndir að
margra mati ekki skilað þeim árangri sem vænst var. Þá hefur sú mikla áhersla sem
lögð var á aðlögun fólks með þroskahömlun að samfélaginu og að normalísera fólkið
verið gagnrýnd. Bent var á að framkvæmd hugmyndanna hafi að miklu leyti falist
í þjálfun og hæfingu að samfélaginu í stað þess að laga samfélagið að fólkinu eins
og t.d. mannréttindasjónarmið og félagslegur skilningur á fötlun gerir ráð fyrir (sjá
t.d. Barnes og Mercer, 2003). Þá má nefna að þrátt fyrir aukna áherslu á sjálfstæða
búsetu með stuðningi og notendastýrða persónulega aðstoð fer þjónusta við margt
fólk með þroskahömlun á Íslandi ennþá fram í aðgreindum úrræðum eins og á sam-
býlum, hæfingarstöðvum og vernduðum vinnustöðum. Einnig er algengt að börn og
ungmenni með þroskahömlun fái menntun sína á sérnámsbrautum og í sérskólum
þrátt fyrir yfirlýsta stefnu um skóla án aðgreiningar. Í sögulegu samhengi hefur starfs-
svið þroskaþjálfa því verið og er enn í áðurnefndum sértækum úrræðum þó að margir
þroskaþjálfar starfi einnig innan hins almenna kerfis, t.d í skólum og í félagsþjónustu.
Samhliða þróun hugmynda og kenninga um eðlilegt líf og samfélagsþátttöku fóru
baráttusamtök fatlaðs fólks í æ ríkari mæli að mótmæla aðstæðum sínum og hinum
hefðbundna læknisfræðilega skilningi á fötlun. Í þeim farvegi hófst umræða og þróun
á félagslegum skilningi á fötlun þar sem litið er svo á að það sé ekki skerðingin sem
fatli fólk heldur umhverfishindranir og félagslegar, fjárhagslegar og menningarlegar
aðstæður fólks (Barnes og Mercer, 2003). Líta má svo á að þriðja tímabilið í málefnum
fatlaðs fólks hafi hafist upp úr 1990 þar sem félagslegur skilningur á fötlun, mannrétt-
indi og réttindagæsla fatlaðs fólks eru lögð til grundvallar. Í þessum farvegi hefur Samn-
ingur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks litið dagsins ljós og þjónustuform eins
og notendastýrð persónuleg aðstoð hefur þróast víða um heim (Ratzka, 2003). Í þessu
samhengi hefur menntun þroskaþjálfa einnig tekið breytingum. Síðasta áratug birtast
þessar breyttu hugmyndir í þroskaþjálfanáminu í aukinni áherslu á mannréttinda-
nálgun, fötlunarfræði, siðfræði og félagslegan skilning á fötlun.
staðan Í Dag
Frá því um miðja síðustu öld hefur orðið mikil þróun í málaflokkum fatlaðs fólks
og í menntun og störfum þroskaþjálfa. Um miðja öldina var þjónusta við fatlað fólk
fyrst nánast eingöngu stofnanabundin en stefnan í dag og allt lagaumhverfið hér á