Hugur - 01.01.2008, Page 36

34
Páll Skúlason
stæði meiri ógn af þessari heimspeki en nokkru öðru í heiminum. Enda hefur
þessi tiltölulega einfalda og saklausa heimspeki Hegels verið talin ábyrg fyrir
marxismanum og kommúnismanum og sömuleiðis þjóðernisstefnu þýsku nas-
istanna. Sovétríkin og Þýskaland Hitlers mætti samkvæmt þessu rekja til Hegels.
Gagnrýni Alquié á heimspeki Hegels er því tiltölulega léttvæg í ljósi þessara
ásakana. En er hún rétt?
Ég hef enga sérstaka köllun til að verja Hegel — nema þegar menn túlka heim-
speki hans sem steingelda kerfishyggju sem geti útskýrt alla skapaða hluti í ljósi
fjarstæðukenndrar hugmyndar um Anda sem geri sig að veruleika í sögunni.
Sannleikurinn er sá að í ritum Hegels fá heimspekingar fortíðarinnar iðulega að
njóta sín, þeirra á meðal Kant sem leggur Hegel upp í hendurnar öll helstu verk-
færi sín og viðfangsefni. I þessu samhengi hefur mönnum verið of starsýnt á
gagnrýni Hegels á formhyggjuna í siðfræði Kants, rétt eins og hann sé þar með
að afgreiða heimspeki Kants í eitt skipti fyrir öll. Ég held að Hegel hafi skilið
heimspeki sína sem samræðu við Kant og fjölda annarra fyrirrennara sinna og hafi
viðurkennt skuld sína við þá langt umfram það sem tíðkast meðal heimspekinga
sem vilja flestir gera sem mest úr frumleika sínum og nýmælum.
Einnig er athyglisvert að í heimspeki Hegels taka ekki aðeins til máls forverar
hans, heldur líka margir eftirkomendur hans. Kierkegaard, Marx og Nietzsche er
alla að finna í frumdrögum í heimspeki Hegels. Hugmyndir úr heimspeki hans
bergmála raunar um allt í heimspeki 19. og 20 aldar eins og Merleau-Ponty minnir
rækilega á: „Allar stórar heimspekihugmyndir síðustu aldar áttu upphaf sitt hjá
Hegel: heimspekikenningar Marx og Nietzsche, fyrirbærafræði, þýsk tilvistarspeki
og sálgreining. Með honum hófst viðleitnin til að rannsaka hið röklausa og fella
inn í víðtækari skynsemi sem er einmitt verkefni okkar tíma.“'4
Þessi vörn mín fyrir heimspeki Hegels andspænis ásökun Alquié breytir engu
um það að ég tel Alquié hafa rétt fyrir sér ef menn halda að þeir geti skilið heim-
speking með því að staðsetja hann í sögulegu samhengi sem hann sjálfur gerði sér
ekki grein fyrir og er ekki að taka meðvitaða afstöðu til. Þá eru menn ekki að
stunda heimspeki heldur hugmyndafræðilega gagnrýni, sem oft felur í sér félags-
fræðilegar eða sálfræðilegar skýringar, en snýst í rauninni ekki um að skilja hug-
myndir og kenningar viðkomandi heimspekings. Slík gagnrýni getur vissulega átt
fullan rétt á sér, en hún hefur fyrst og fremst pólitíska þýðingu, ekki heimspekilega.
Og ætli menn sér að láta hana leysa heimspekina af hólmi þá siglir mannleg skyn-
semi hraðbyri til helvítis.
Sá heimspekingur, sem öðrum fremur hefur lagt áherslu á að heimspekingar
taki afstöðu sem frjálsir einstaklingar og skuldbindi sig pólitískt, taldi þennan
greinarmun skipta sköpum til skilnings á heimspeki. Ég á hér við Jean-Paul Sartre
sem undraðist viðbrögðin við heimspekikenningum sínum um vitundina og frelsið
sem hann leit sjálfur á sem strangfræðilegar, en voru túlkaðar af andstæðingum
hans sem hugmyndafræðilegur boðskapur, stórháskalegur einkum fyrir ungt fólk.
Kverið Tilvistarstefnan er mannhyggja er eina tilraun Sartres til að koma vitinu
14 Maurice Merleau-Ponty, Sens et non-sens, París: Gallimard 1996 [1948], s. 79.