Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 73

Hvernig hvetja siðferðisdómar?
71
Leiðsögn eða hvatning
Reyndar gætu einhverjir talið að þessi andmæli séu svo sterk að svar við gagnrýni
minni á hvatainnhyggju megi byggja á ofangreindum klisjum um leiðsagnargildi
siðferðisdóma. Ein leið til að skilja þá fullyrðingu að dómur veiti leiðsögn um
hegðun er að hann veki hjá gerandanum hvöt til að breyta á einn hátt fremur en
annan. Sé hið stefnumiðaða hlutverk sem er siðferðisdómum eiginlegt túlkað á
þennan hátt þá gefiir sú staðreynd að við hugsum okkur siðferðisdóma sem leiðar-
vísi fyrir hegðun til kynna hugtakatengsl milli siðferðisdóma og -hvatar. Ef svo er
má færa sterk rök fyrir einhvers konar hvatainnhyggju. Mætti því ef til vill álykta
að hugmynd okkar um siðferðisdóma sem leiðarvísi fyrir hegðun falli ekki aðeins
illa að skoðun minni á siðferðishvöt heldur gefi hún einnig af sér leið til að svara
fyrri gagnrýni minni á hvatainnhyggju.
En þessi vörn fyrir innhyggju byggir á ótrúverðugum skilningi á fullyrðingunni
um að siðferðisdómar veiti leiðsögn fyrir hegðun: hið stefnumiðaða hlutverk sem
er siðferðisdómum eiginlegt er ekki hægt að smætta í hvatningarhlutverk. Þegar
einhver virðir að vettugi þann siðferðisdóm að illt sé að áreita fólk og áreitir gamla
konu illkvittnislega þá leiðbeinir siðferðisdómurinn honum ekki í þeim skilningi
að hann veki hjá honum hvöt. Þó er dómurinn leiðbeinandi: hann leggur línurnar
sem viðkomandi hunsar og brýtur. Það er að vísu mögulegt að færa rök fyrir því
að dómurinn hafi hvatningaráhrif á fantinn, jafnvel þótt aðrar hvatir hafi greini-
lega yfirhöndina. Samt er kjánalegt að halda því fram að leiðsagnarhlutverk dóms-
ins felist í þessari hvöt sem orðið hefur undir. Ef það væri rétt ætti siðferðileg
leiðsögn um að áreita ekki fólk að vera misþungvæg eftir því hversu hvetjandi
slíkur dómur virkar á viðkomandi einstakling. Það er fáránlegt. Því er viðurkenn-
ing mín á því að siðferðisdóma beri að skilja sem leiðarvísi fyrir athafnir ekki
jafngild uppgjöf fyrir hvatainnhyggju. Siðferðisdómar eru leiðarvísir fyrir hegðun.
Það er þannig sem hver sá sem hefiir einhvern skilning á siðferðishugtökum og
-iðkun skilur þá. Kannski er rétt að telja þetta hugtakasannindi. En það er ekkert
skrýtið við þá hugmynd að leiðsögn valdi engum hvötum til verka jafnvel hjá þeim
sem skilja hana. Ég get skilið uppskrift og dreift henni til annarra án þess að ætla
mér nokkurn tíma að fylgja henni og baka saltfisk.
Hvað er það að skilja brot af tungumálinu þannig að það tjái fyrirskipun, leið-
sögn eða reglugerð? Ég er ekki viss um rétta svarið en það getur ekki verið það að
slíkur skilningur krefyst hvatar til að framkvæma þá athöfn sem sagt er fyrir um.
Dæmið um uppskriftina sýnir þetta. Þó er munur á því að skilja eitthvað sem
leiðarvísi og að sampykkja það sem leiðarvísi og hið síðarnefnda má hugsa sér að
komi fram í hvöt til að fylgja leiðbeiningum þess. Þetta getur þó ekki staðist. Ég
get samþykkt uppskriftina sem leiðarvísi fyrir bökun á saltfiski án þess að ætla mér
nokkuð að baka saltfisk. Hér gæti einhver haldið að við séum komin að kjarna
málsins: eina leiðin til að samþykkja eitthvað sem leiðarvísi fyrir tiltekið verkefni
án þess að finna hjá sér hvöt til að fylgja leiðbeiningum þess sé að draga sig út úr
verkefninu, en siðferðisdómar eru leiðarvísir fyrir lífið og við getum ekki dregið
okkur út úr lífinu en þó haldið áfram að vera til sem fullþroskaðar mannverur.