Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 100

98
Henry Alexander Henrysson
til þeirra.18 í þriðja lagi gera náttúruréttarkenningar ráð fyrir að þau réttindi og
skyldur sem leidd eru af þessum grunngæðum eigi alls staðar við og að ekkert
samfélag manna geti gert tilkall til undanþágu frá þeim. Að síðustu er náttúru-
rétturinn gjarnan hluti guðlegrar forsjár.
Rætur hugmyndarinnar um náttúrurétt eru jafn ævafornar og þær eru marg-
þættar. í Naturretens Historie heíur Jón frásögn sína með ágripi yfir forngríska og
egypska menningu, sem og í fornum kínverskum hugmyndaheimi, en rannsóknir
á þeim síðastnefnda áttu einmitt mikinn þátt í að breyta viðhorfum manna til
sambands kristinnar trúar og náttúruréttar á sautjándu öld.191 upphafi þeirrar
átjándu lenti Wolff til dæmis í útistöðum við prússnesk yfirvöld vegna þeirrar
eindregnu skoðunar sinnar að kínversk heimspeki væri síst verr stödd án opinber-
unar og Guðs orðs; kínverskir spekingar hafi skilið vel að æðstu gildi mannlegs lífs
fælust í dygð og sjálfsbetrun og að stjórnviska þyrfti að byggja á þessum gildum.20
Mátti skilja orð Wolffs á þann veg að jafnvel þótt Guð væri ekki til þá væri nátt-
úruréttur jafn raunverulegur eftir sem áður.
Hefðbundin saga náttúruréttarkenninga á nýöld er annars eitthvað á þessa leið.21
Hugtakið var nokkuð fyrirferðarmikið á miðöldum og lögðu margir höfundar út
af framsetningu Tómasar af Aquino. Kenning Thomas Hobbes, sem hann setti
fyrst og fremst ffam í anda nýrrar heimsmyndar, þykir svo merkust þeirra kenn-
inga sem sagði fyrir um grundvöll siðferðis og réttar eftir endurreisnartímann.22
Kenningar landa hans, Johns Locke, eru einnig gjarnan nefndar sem dæmi um
merkasta framlag sautjándu aldar til náttúruréttarkenninga, en hjá honum koma
fram hvað skýrast þær rætur sem skapa mannréttindahugmyndir nútímans. A
upplýsingartímanum má svo sjá marga höfimda eiga við framlag þeirra tveggja,
18 Frá því að John Finnis gaf út verk sitt Natural Law and Natural Rights (Oxford: Oxford
University Press, 1980) hafa náttúrulagakenningar að stórum hluta snúist um að setja
fram lista um slík grundvallarlífsgæði. Finnis setur fram sjö slík: lífið sjálft, þekkingu, leik,
listræna upplifun, vináttu og svokallaða verklega skynsemi. Aðrir sem hafa sett fram slíka
lista eru meðal annars heimspekingarnir Mark Murphy,Tim Chappell, David Oderberg og
Alfonso Gómez-Lobo. I dag snýst umræðan mest um hvort nokkur svona listi geti verið
tæmandi, hvort öll lífsgæði séu jafn sjálfsögð og hvort hægt sé að leiða ein gæði af öðrum
grundvallargæðum.
19 Það atriði í kínverskri heimspeki sem vakti athygli þýska heimspekingsins G.W. Leibniz
var hugtakið Li, en í því sá hann lögmál sem stýrði hlutum, alheimsskynsemi sem leiðbeindi
öllum fýrirbærum og var hin eina fullnægiandi ástæða alls. Allt þetta hefðu b'nverskir hugs-
uðir skilið án hjálpar opinberunar.
20 Fyrirlestur Wolffs nefndist Oratio de Sinarumphilosophiapractica og var fluttur i72i.Tveimur
árum seinna hafði Wolff vcrið hrakinn úr embætti og gerður brottrækur frá Prússlandi.
21 A íslensku er sagan ágætlega kynnt; sjá til dæmis Atla Harðarson Vafamál: Ritgerðir um
stjórnmálaheimspeki og skyld efni (Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélag, 1998), bls. 85-95,
Hannes Hólmstein Gissurarson, Stjórnmá/aheimspeki (Reykjavík: Hið íslenzka bókmennta-
félag, 1999), bls. 76-84 og Vilhjálm Árnason, Farscelt líf réttlátt samfé/ag: Kenningar tsiðfrœdi
(Reykjavík: Mál og menning, 2008), bls. 58-78.
22 Boð skynseminnar, og þar með náttúrulögin fyrir Hobbes, voru að gera allt það sem stuðlar
að eigin varðveislu. Það eru engar kröfúr til sem byggjast á náttúrulegum gildishlöðnum
eiginleikum, aðeins náttúruleg, ósiðferðileg, vélræn hreyfiöfl. Mikilvægt atriði í hugsun
Hobbes, sem stundum gleymist, var þó sterk mótmælendatrú hans. Rauður þráður í efnis-
og raunhyggju hans - hinni nýju heimspeki - var að berjast gegn kaþólskri heimspeki og
því boðvaldi sem kaþólska kirkjan taldi sig hafa.