Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 178

176
Þorsteinn Vilhjálmsson
það er að segja bæði að við fylgjumst með því og kynnum okkur það og eins hitt
að við lögum okkur að því.
Sagan um hvítu og svörtu svanina varpar einnig ljósi á tiltekin atriði í sögu
vísindanna og kenningum manna um hana, til dæmis í kenningu Thomasar Kuhns
um vísindabyltingar. Þess konar byltingar eru oft tengdar því að reynslusvið manna
hefur stækkað, til dæmis með nýjum tækjum til athugana eða bara með sífellt fleiri
og víðtækari athugunum yfirleitt, til að mynda í hvers konar könnunarferðum. -
Tökum sem fyrsta dæmi byltingu Kópernikusar þegar sólmiðjukenning kom í stað
jarðmiðjukenningar; menn komust að því að sólin er miðjan í hreyfingu reiki-
stjarnanna en ekki jörðin eins og áður var talið, og jörðin er ein af reikistjörnunum
sem sveima á brautum um sól. Þessi bylting byggðist annars vegar á nákvæmari
og víðtækari almennum athugunum en áður þekktust og hins vegar á því að
stjörnukíkirinn kom til sögunnar og sýndi mönnum ýmislegt sem áður hafði verið
óþekkt. - Annað dæmi er þróunarkenning Darwins sem var sett fram fyrir 150
árum á grundvelli margvíslegra nýrra gagna sem höfðu þá safnast saman, til dæmis
um kynbætur, jarðlög, útbreiðslu tegunda, steingervinga í jarðlögum um allan
heim og svo framvegis. Darwin hafði sjálfur farið í rannsóknaleiðangur kringum
hnöttinn, hafði sérlega góða yfirsýn yfir öll þessi gögn og nýtti sér þau með meist-
aralegum hætti.
Rakhnífur Ockhams, sannleikur og einfaldleiki
Annað sem oft fer framhjá mönnum þegar rætt er um vísindi, eðli þeirra og fram-
vindu, er spurningin um einfaldleikann. Þótt undarlegt kunni að virðast tengist
hún líka hugmyndum okkar um sannleikann sem kemur óneitanlega oft upp í
hugann þegar vísindi ber á góma. Okkur er tamt að taka þannig til orða að sólin
komi upp á morgnana, „gangi“ á ákveðinn hátt yfir himininn og setjist síðan á
kvöldin. Við höfum líka um þetta nafnorð eins og sólaruppkoma eða sólarupprás,
sólsemr eða sólarlag. En er þetta „rétfi* eða „satt“?
Svarið er nei samkvæmt einföldum skilningi á heimsmynd nýaldar, eftir daga
Kópernikusar. Okkur sýnist sólin koma upp og setjast af því að jörðin snýst um sól
(um leið og hún hreyfist á braut um hana). Engu að síður getum við líka sagt að
sólin hreyfist miðað við það yfirborð jarðar sem við höfum fyrir augunum. Engin
augljós mótsögn er fólgin í því að taka svo til orða. - Gott og vel, en hver er þá
sannleikurinn?
Svarið er loðið. Vissulega er það rétt að jörðin snýst um möndul og er á braut
um sól en hitt er oft meinlaus einföldun að tala um sólargang og hafa það undir-
skilið að miðað sé við yfirborð jarðar. Þess konar meinlausar einfaldanir eru oft til
þæginda og þurfa ekki að leiða af sér nein vandræði eða mótsagnir ef við förum
ekki offari. Sumir mundu líklega segja að sannleikurinn sé þá fleiri en einn og
háður samhengi hverju sinni en hitt virðist skýrara að segja að merking orðanna
breytist: Þegar við tölum um soíaigang yfir daginn og yfir árið, þá erum við að lýsa
á einfaldan hátt hreyfingu sólar miðað við yfirborð jarðar en þegar við segjum að