Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 105

Manndómur
103
Síðasta atriðið sem skildi þessar tvær fylkingar að var einmitt afstaðan til skyn-
semi mannsins. Sumir fylgismenn Thomasiusar tóku hefðinni sem Grotius reyndi
að endurvekja þannig að þar með væru menn að gera því skóna að Guð hefði ekki
til að bera neina eiginleika sem maðurinn hefði ekki.40 Almennt má segja að þeir
fylgi þar þeirri hefð hjá mótmælendum að gera hvorki mikið úr skynsemi manns-
ins né vilja. Aðeins einföldustu sannindi gátu verið siðferðinu til grundvallar án
aðstoðar opinberunarinnar. Hjá Hobbes voru skynsemisboðin sjálfsbjargarvið-
leitnin í stríðsástandinu, hjá Pufendorf það að viðhalda friði og spekt.41
Hugsuðir átjándu aldar urðu því að taka afstöðu til þessara þriggja atriða.42 Sú
hefð sem Leibniz mælti fyrir gegn Pufendorf, og Wolff tók upp eftir honum,
byggðist sem sagt á því að reyna að halda töluverðu eftir af kenningum skóla-
spekinnar, a.m.k. að svo miklu leyti sem þær voru gagnrýndar af Hobbes og Puf-
endorf, og bæta þar við strangari skynsemistrú en jafnvel Tómas hafði látið koma
sér til hugar.43 En það er ekki þar með sagt að ekki hafi verið fjölmörg atriði sem
greindu heimspekinga innan hinnar leibniz-wolffísku hefðar að. Það eru nokkur
mikilvæg atriði sem skilja á milli höfuðspekinganna, Leibniz og Wolffs, m.a. ný-
platonskar áherslur Leibniz.44 Má segja, og það skiptir mestu máli hér, að nátt-
úruréttarkenningar þeirra séu keimlíkar og að Wolff hafi tekið eindregna afstöðu
með Leibniz hvað varðar helstu spurningarnar. Þó má ekki gleyma því að hann
sótti ekki síður beint tilTómasar og er tilgangshyggja hans mun aristótelískari en
kenning Leibniz.45 Mannleg skynsemi og sjálfsfullkomnun einstaklingsins innan
samfélags er þannig helsti grundvöllur náttúruréttarins. Ekkert er gott eða slæmt
vegna þess að Guð hafi svo ákveðið heldur vegna þess að það er í eðli sínu gott eða
slæmt. Slíkt er aðeins hægt að ákvarða út frá því hvort það hindrar eða hjálpar
einstaklingum til farsældar. Skynsemi mannsins hefur möguleika á beinum að-
gangi að eih'fum sannindum um tilgang mannsins ef henni er beitt rétt. Henni er
líka gefið að átta sig á leiðum til að raungera þennan tilgang.
40 Þetta atriði er flókið raál sem erfitt er að gera full skil hér. Grunnhugmyndin var sú að menn
ættu að forðast að tala um ákvarðanaferli Guðs í manngervingum. Descartes var einn þeirra
heimspekinga sem byggðu hvað skýrast á þessari hugmynd. Hún átti þó almennt meira fylgi
meðal heimspekinga mótmælenda sem lögðu mikið upp úr hinni hyldjúpu gjá milli manns
og Guðs, sem þeir töldu aðeins hreina trú geta brúað.
41 Hobbes kallar það ástand að samfélag sé án laga og réttar „stríðsástand" (Warre), sjá Levi-
athati I. hluta, 13. kafla.
42 Flestir hugsuðir á átjándu öld voru sammála um að skilningur á réttlæti og ranglæti færi
ekki eftir hvaða trúdeild maður tilheyrði.
43 Ekki má gera of mikið úr skynsemishyggjuTómasar ef hún er þar með látin skyggja á hversu
blæbrigðarík hugsun hans er hvað varðar sálarfræði siðferðilegrar breytni og hlutverk sam-
viskunnar; sjá til dæmis R. McInerrny,„Ethics“, í Ihe Cambridge Companion toAquinas, ritstj.
N. Kretzmann og E. Stump (Cambridge: Cambridge University Press, 1993).
44 Hér gefst ekki rúm til að útskýra í hverju munurinn milli Leibniz og Wolffs liggur, en hann
á sér rætur í heimsmynd þeirra sem gerir ráð fyrir að grundvöllur veruleikans sé einfaldar
verundir, sem ólíkt frumeindum atómista eru óefnislegar. Hjá Wolff virka verundirnar hver
á aðra en samkvæmt Leibniz hafast þær við í frumspekilegri einangrun.
45 Wolff segir sjálfur að hann sæki mest til Tómasar í frumspeki og Descartes í aðferð. Frá
Leibniz hafi hann aðeins fengið lánuð þrjú „hugtök“.