Hugur - 01.06.2009, Síða 167

Útdráttur úr Ritgerð utn manneðlið
165
Spurningin er: Hvaða hugmynd tengist þessum orðum? Eigi allar hugmyndir
okkar eða hugsanir rætur að rekja til frumskynjana hlýtur þetta afl annaðhvort að
birtast skilningarvitum okkar eða innri tilfinningu. En því fer svo fjarri að nokkurt
afi birtist skilningarvitunum í gerningum efnisins að fylgismenn Descartes hafa
ekki hikað við að fullyrða að efnið sé gersneytt orku og að allir gerningar séu fram-
kvæmdir einungis með orku hinnar æðstu veru. En spurningin kemur samt upp
aftur: Hvaða hugmynd höfum við um orku eða afijafnvel hjá hinni æðstu verui Oll
hugmynd okkar um Guð (samkvæmt þeim sem afneita meðfæddum hugmynd-
um) er ekkert annað en samsetning þeirra hugmynda sem við fáum með því að
velta fyrir okkur aðgerðum huga okkar. Hugir okkar veita okkur enga frekari hug-
mynd um orku en efnið gerir. Þegar við íhugum vilja okkar fyrirfram, og ein-
angrum hann frá reynslu, gætum við aldrei ályktað um neina afleiðingu afhonum.
Og þegar við grípum til reynslunnar sýnir hún okkur einungis hluti sem eru sam-
lægir, koma í röð og fýlgjast stöðugt að. Við höfum þá þegar á allt er litið annað-
hvort alls enga hugmynd um afl og orku, og þessi orð eru merkingarlaus með öllu,
eða þau geta ekki merkt neitt annað en þessa ákvörðun hugsunarinnar, sem fengin
er með vana, að fara frá orsökinni til venjulegrar afleiðingar hennar. En hver sá
sem vildi skilja þetta til hh'tar verður að lesa það sem höfundurinn sjálfur segir. Það
nægir ef ég get fengið hina lærðu til að skilja að hér er um nokkurn vanda að ræða
og að hver sem leysir vandann verður að segja eitthvað nýtt og óvenjulegt — eins
nýtt og vandinn sjálfur er.
Af öllu þvf sem sagt hefur verið mun lesandinn eiga hægt með að skilja að
heimspekin sem þessi bók hefur að geyma er mjög efahyggjuleg og hefur tilhneig-
ingu til að gefa okkur hugmynd um ófullkomleika og þröng takmörk skilnings-
gáfunnar. Næstum því öll rökleiðsla er þar smættuð niður í reynslu, og trúin sem
fylgir reynslunni er útskýrð sem ekkert annað en sérstök kennd eða fjörleg hugsun
sem verður til fýrir vana. Og ekki er þetta allt. Þegar við trúum einhverju um ytri
tilveru, eða teljum að hlutur sé til andartaki eftir að hann er ekki lengur skynjaður,
er þessi trú ekkert annað en kennd af sama tæi. Höfundur okkar leggur áherslu á
nokkur önnur efahyggjuleg efni, og ályktar yfirleitt að við tökum mark á hæfi-
leikum okkar og beitum rökvitinu einungis vegna þess að við komumst ekki hjá
því. Heimspekin gerði okkur að algerum efahyggjumönnum væri náttúran ekki
ofjarl hennar.
Eg ætla að ljúka rökfræði þessa höfundar með greinargerð um tvær skoðanir
sem virðast sérkennandi fýrir hann sjálfan, eins og reyndar flestar skoðanir hans
eru. Hann staðhæfir að sálin, að svo miklu leyti sem við getum hugsað okkur hana,
sé ekkert annað en kerfi eða röð mismunandi skynjana: hita og kulda, ástar og
reiði, hugsana og skynhrifa \sensations\, sem allar eru samtengdar en án fullkomins
einfaldleika eða samsemdar. Descartes hélt því fram að hugsun væri innsta eðli
hugans, ekki þessi eða hin hugsunin heldur hugsun yfirleitt. Þetta virðist algerlega
óskiljanlegt þar eð allt sem er til er einstakt, og þess vegna hljóta það að vera hinar
aðskiljanlegu skynjanir okkar sem mynda hugann. Eg segi mynda hugann, ekki
tilheyra honum. Hugurinn er ekki verund [substance] sem skynjanir eru innbyggð-
ar í. Sú skoðun er jafn óskiljanleg og sú cartesíska að hugsun eða skynjun almennt