Sagnir - 01.05.1991, Blaðsíða 11

Þá riðu goðar um héruð
Stórmennið heldur ueislur og gefurgjafir til að tryggja sér stuðningfylgismanna sinna.
aukist mjög í landinu um 1120 og
hafi verið meiri á 12. öld en næsta
aldarbili á undan. Gunnar er ekki
sammála þessu og segir að það séu
engar öruggar heimildir til um að
hér hafi ríkt sérstakt friðartímabil
fyrir 1120. Líklegast sé að hér hafi
verið nær sífelldar erjur í landinu
allt trá landnámstíð og fram yfir
1200. Einnig megi telja víst að auð-
söfnun kirkjunnar hafi átt nokkurn
þátt í að auka veldi sumra höfðinga
á kostnað annarra.16 Það má því
segja að batnandi samgöngur og
auknar tekjur kirkjustaða hafi átt
nrestan þátt í valdaröskun 12.
aldar.
Um 1220 var svo komið að
fimm ættir réðu yfir mestum hluta
landsins. Haukdælir réðu fyrir öllu
Árnesþingi, Ásbirningar munu
hafa ráðið mestu í Skagafirði, Svín-
fellingar höfðu goðorð í Skafta-
fellsþingi og sátu á Svínafelli í
Öræfum. Oddaverjar voru yfir
Rangárþingi og áttu ítök annars
staðar. Ættfaðir Sturlunga, Sturla,
bjó í Hvammi í Dölum og réð yfir
einu goðorði, en veldi Sturlunga
hefst með sonum hans og réðu þeir
víða yfir goðorðum, m.a. á Vestur-
landi og Norðurlandi.17 Um 1220
er því hægt að fara að tala um stór-
goða, sem hafa landfræðilega
afmörkuð yfirráðasvæði, þ.e. allir á
ákveðnu landssvæði lúta völdum
þeirra.
Frá Eyjafirði til Kyrrahafs
Mannfræðingar hafa fengist við að
lýsa fábreyttum samfélögum, þar
sem svipuð þróun varð og átti sér
• stað hér á þjóðveldisöld. Einn
þeirra sem rannsakað hefur slíkt er
Marshall Sahlins. í bók sinni
Stone Age Economics fjallar hann um
samfélögin í Melanesíu og Pólý-
nesíu. Á þessum stöðum er ríkjandi
mismunandi pólitískt skipulag. í
Melanesíu er ríkjandi kerfi sem
Sahlins kennir við „bigmen" eða
stórmenniskerfi, en í Pólýnesíu er
ríkjandi svokallað „chief* eða for-
ingjakerfi.
í bók Sahlins kcmur fram að
stórménni stjórna tiltölulega
fámennum hópi manna og frekar
litlu landsvæði, sem er yfirleitt ekki
landfræðilega afmarkað. Stór-
mennið notar umframuppskeru
sína til þess að koma sér upp flokk
fylgismanna eða stuðningsmanna.
Stórmennið heldur veislur og gefur
gjafir til að tryggja sér stuðning
þeirra. Stórmenni geta ekki lagt
kvaðir eða skatta á fylgismenn sína
til þess að reyna að eignast fleiri
fylgismenn eða að reyna að halda
þeim sem hann hefur þegar eignast.
Þannig hefur góður efnahagur
mikið að segja í sambandi við
fjölda fylgismanna stórmennisins,
en margt fleira skiptir þó einnig
máli, t.d. orðstír og umtal. Þegar
stórmennið deyr rofna öll bönd
sem halda hópnum saman, fylgis-
mennirnir eru bundnir böndum við
stórmennið, en ekki ijölskyldu
þess. Mennirnir leita sér því að
nýju stórmenni. Samband stór-
mennis og fylgismanna hans er því
persónubundið. Foringi stjórnar
oftast mun stærri hóp manna en
stórmennið og stærra landsvæði,
sem yfirleitt er landfræðilega
afmarkað. Allir á ákveðnu svæði
verða að lúta foringjanum, hvort
sem þcir vilja eða ekki. Það er
meiri inunur á foringjanum og
fylgismönnum hans, þ.e. félags-
og efnahagslegur munur. Það má
scgja að foringinn fái völdin í
vöggugjöf, hann þarf því ekki að
berjast til valda, stöðuna fær hann í
arf. Foringinn getur skattlagt menn
sína og lagt á þá kvaðir, þannig fær
hann tekjur. En fylgismennirnir
krefjast þess einnig að foringinn sé
gjafmildur. Þegar foringinn síðan
deyr rofna ekki bönd fylgismanna
hans og fjölskyldu hans, heldur
erfir elsti sonur foringjans stöðu
hans og fylgismenn.18
En skyldu sagnfræðingar geta
notað þessi kerfi mannfræðinga til
þess að skilja betur t.d. þjóðveldis-
öldina og þjóðfélagið sem var ríkj-
andi á þeim tíma? Er eitthvað líkt
með stórmennum og smágoðum
og foringjum og stórgoðum?
Þegar við berum þetta saman,
kemur í ljós að það er ýmislegt líkt
með þeim. Það sem er líkt með
stórmennum og smágoðum er
m.a. veisluhald, gjafir og persónu-
bundið samband. Það sem helst er
ólíkt með þeim er að goðar gegndu
föstum embættum sem voru
ákveðin í lögUm, stórmenni höfðu
engin slík embætti með höndum.
Það sem er líkt með stórgoðum og
foringjum er að báðir ráða yfir
ákveðnu, afmörkuðu landssvæði,
allir á svæðinu lúta valdi þeirra.
Embætti og völd erfast hjá þeim
báðum. Stórgoðar (foringjar) hafa
þannig meiri völd en smágoðar
(stórmenni).
SAGNIR 9