Uppeldi og menntun - 01.07.2013, Qupperneq 60

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(2) 201360
„að tryggJa framBoð og fJölBreytileika“
stefnufélagsfræði (e. policy sociology). Algeng rannsóknaraðferð á þessu sviði byggist
á orðræðugreiningu, gagnrýnum kenningum og þekkingarfræði póststrúktúralista
(Ball, 1997) sem ég nýti mér í þessari grein.
Póststrúktúralistar véfengja hefðbundnar hugmyndir um það hvað frelsi, sannleik-
ur, þekking eða vald sé. Þeir telja að merking tungumálsins, og þar af leiðandi vald,
sé háð félagslegu samhengi þannig að merking geti verið breytileg og umdeilanleg.
Því sé ómögulegt að greina stöðugan kjarna í hugtökum. Markviss skoðun á beitingu
tungumálsins er leið til að átta sig á merkingu, uppruna hennar, pólitískum tilgangi
og hvernig henni er viðhaldið (St. Pierre, 2000). Athugun mín byggist á póststrúkt-
úralisma þar sem skoðuð eru orðræða (e. discourse), þrástef (e. discursive themes)
og löggildingarlögmál (e. regime of truth, legitimating principles). Slíkt verklag er
gjarnan nefnt orðræðugreining (e. discourse analysis).
Orðræðugreining og afbygging
Orðræða er sögulegt ferli og byggist á
orðum, hugmyndum og athöfnum sem eru þrástef í orðræðunni. Þrástef merkir
einfaldlega að eitthvað sé síendurtekið … Þrástefin mynda mynstur í orðræðunni.
Þessi mynstur eru eins konar lögmál sem þó eru ekki algild, heldur hafa orðið til í
pólítískum átökum fortíðar og samtíðar. Þessi mynstur má nefna söguleg og pólitísk
löggildingarlögmál. Lögmálin fela bæði í sér beinar og óbeinar reglur um hvað má
segja á viðkomandi vettvangi, reglur sem við verðum að taka tillit til ef við viljum að
hlustað sé á okkur, en reynum jafnframt að hafa áhrif á. (Ingólfur Ásgeir Jóhannes-
son, 2006b, bls. 179)
Þessi skilgreining Ingólfs er byggð á skrifum Foucaults (1991, 2005). Ég mun færa rök
fyrir því að yfirtitill greinarinnar „að tryggja framboð og fjölbreytileika“ sé þrástef í
orðræðunni og hafi öðlast eins konar löggildingu, þ.e. erfitt sé að hugsa eða tala um
námsgagnagerð án þess að þetta stef sé ríkjandi.
Mikilvægur hluti greiningarinnar er að gera sér grein fyrir því hvaða hugtök verða
ríkjandi og hvers konar hugsun er þögguð eða jaðarsett. Derrida (1974) bendir á að
öll vestræn hugsun byggist á hugmyndinni um einhvers konar miðju, þ.e. að til sé
ákveðinn sannleikur eða eðli en að andstæða þess miðlæga sé jaðarsett. Dæmi um
slík tvíhyggjupör eru karl/kona, kristni/önnur trúarbrögð, Vesturlönd/önnur lönd
og markaðsgeirinn/ríkisgeirinn þar sem hið fyrrnefnda er miðjað. Með afbyggingu
(e. deconstruction) er reynt að finna hvernig tvíhyggjupörin tengjast, hvernig annað
nýtur forréttinda og hitt er hunsað, þaggað eða jaðarsett.
Í þessu sambandi má segja að frelsi, sjálfstæði, framboð, fjölbreytni og valddreifing séu
miðjuð hugtök og sett fram sem andstæða við ríkisrekstur og miðstýringu sem kalli
fram einsleitni og heftandi regluverk (Hursh, 2005). Kristín Dýrfjörð bendir á að orð-
ræða nýfrjálshyggjunnar nýti sér hugtök sem fela í sér jákvæða merkingu; til dæmis
sé það meira aðlaðandi að tala um mikilvægi þess „að losa um ramma og losna undan
frumskógi regluveldisins en að segja að ætlunin sé að endurskrifa reglur til að þjóna
auðmagninu“ (Kristín Dýrfjörð, 2011, bls. 50). Hugtök sem eru miðjuð vísa til atriða