Tímarit Máls og menningar - 01.03.1952, Síða 84

74
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
jarðar. Undirlagið er hárpípukerfi, sem hefur fyllzt af vatni og hreyfingin niður á
við hefur stöðvazt eða því sem næst. Þegar svo er komið er ekki hægt að koma meiru
vatni niður í undirlagið hversu mikill þrýstingur sem notaður er.
Þegar rignir á byggingarlausan jarðveg verður þrýstingurinn í yfirborðslögunum
fljótt meiri en í lögunum fyrir neðan og vatnið streymir þá niður í hárpípur jarð-
vegsins með hraða sem fer minnkandi eftir því sem neðar dregur og verður loks núlL
Vatn safnast ])á fyrir á yfirborðinu í polla og tjarnir. Þetta vatn er auðvitað háð lög-
máli þyngdarinnar. Það rennur því undan hallanum með jafnri flýtni eða jafnt vax-
andi hraða.
I jarðvegi sem hefur þessa eiginleika er rakamagnið ætíð tiltölulega lítið miðað
við úrkomu. Sem nokkuð grófri áætlun fyrir mismunandi aðstæður má gera ráð
fyrir að 30% af heildarúrkomunni — eða réttara sagt sumarúrkomunni — gangi nið-
ui í jarðveginn, en 70% rennur burtu.
Ef frost helzt í yfirborðinu allan veturinn safnast stöðugt vatn til yfirborðslaganna
frá dýpri jarðlögum þar sem frost nær ekki til. Frá þessum lögum með hærra hitastigi
og hærri rakaspennu gufar beinlínis upp vatn, sem svo þéttist og verður að klaka í
yfirborðinu. Þetta þýðir að jarðvegurinn er algerlega vatnssósa þegar þiðnar á vorin
og getur því ekki tekið við neinni úrkomu. Snjórinn sem þiðnar á yfirborðinu renn-
ur líka burtu.
Það er líka alkunnugt að jarðvegurinn er oft vatnssósa á vorin enda þótt haustið
hafi verið þurrt og ekkert hafi snjóað yfir veturinn. Og það er líka einmitt á þessum
tíma, sem moldar- og malarvegir eru ófærir af bleytu og for.
Rakamagnið í byggingarlausum jarðvegi er háð mjög miklum sveiflum.Þegar hætt-
ir að rigna byrjar uppgufun frá jarðveginum. Efstu lögin þorna fyrst og nú tekur
vatnið í jarðveginum að streyma upp eftir hárpípunum sem einn samfelldur massi.
Alveg gagnstætt því sem átti sér stað þegar vatnið var að síga í jarðveginn, streymir
það nú upp á við með jöfnum eða jafnvel með vaxandi hraða, einkum ef vindur er
eða sólskin hitar yfirborðið. Ástæðan er augljós: Uppgufunin frá yfirborðinu heldur
stöðugt áfram og heldur við mismuninum í rakaspennu milli yfirborðsins og neðri
jarðlaganna. Það er líka almenn reynsla að strúktúrlaus jarðvegur getur skrælnað á
ótrúlega skömmum tíma ef vindur blæs. Uppskeran af svona jarðvegi er eins og bú-
ast má við ærið misjöfn, góð eitt árið og kannski alls engin það næsta. Slíkur jarð-
vegur er ýmist of rakur svo að loftkærar bakteríur geta ekki starfað — engin rotnun
á sér stað, og þessvegna er engin næring til fyrir jurtimar, eða hann er of þurr —
rotnun á sér stað að vísu og nægilegur næringarforði myndast, en jurtirnar fá ekkert
að drekka og geta ekki vaxið af þeirri ástæðu.
í jarðvegi með komóttri byggingu (komastærð 1—10 millímetrar) eru aðstæður
allar miklu ákjósanlegri fyrir gróðurinn. Lögmál hárpípuaflsins gildir að vísu fyrir
hreyfingu vatnsins í hverjum moldarköggli fyrir sig, en ekki fyrir jarðveginn í heild
vegna þess að loftrúmin milli jarðvegsagnanna eru tiltölulega stór.
Jarðvegurinn getur tekið á móti miklu vatni í einu vegna þess hve holrúmin milli
kögglanna eru mikill hluti rúmmálsins. Ef öll þessi holrúm fyllast í miklu regni
hyrjar vatnið að safnast í lög í undirjarðveginum en ekki á yfirborðinu eins og í