Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Page 106

Tímarit Máls og menningar
meðal haldleysi hinnar einföldu huglægu
sýnar á þjóðfélagsbyltingu. Það er höfuð-
einkenni á þesskonar persónulegum harm-
leik sem lýst er í dæmisögunni um Jón í
Brauðhúsum að liann er aðeins forlíð.
I sögunni um Jón í Brauðhúsum kemur í
öðru lagi fram nýtt viðhorf til persónu sem
höfundurinn hefur dregið tilbreytilegan
hring um aftur og aftur, ekki aðeins í
skáldverkum, heldur einnig í lýsingum á
ýmsum samtíðarmönnum sínum. Margir
hafa litið á ímyndir þessarar persónu sem
rauntrúar mannlýsingar, og það er varla
nema von, þar sem höfundurinn hefur oft
látið sem svo að liann væri að draga upp
mynd af raunverulegum mönnum, mönnum
sem liann hefur þekkt. Menn hafa einnig
tilnefnt ýmsar fyrirmyndir að þessari pcr-
sónu þegar hún kemur fyrir í skáldverkum
höfundarins. En ég hygg það leiði út á villi-
götur að leita að slíkum fyrirmyndum, og
sömuleiðis megi ekki skilja of bókstaflega
lýsingar höfundar á raunverulegum persón-
um samkvæmt þessu móti; til þess eru þær
allt of óröklegar og yfirskilvitlegar. Það
kynni að koma í veg fyrir ýmsan misskiln-
ing ef þessi mannshugsjón, þessi „loftspegl-
un“ væri einfaldlega kölluð persónan X.
Henni er loksins í þessari sögu gefið nafn
sem afhjúpar eðli hennar: Jón í Brauðhús-
um, það er Jesús frá Nasaret, það er Mess-
ías. Því er lýst yfir að Jiessi persóna var ó-
raunveruleg hugsjón, trúarmynd, frelsari,
dýrlingur.
Vér stöndum þá yfir moldum persónunn-
ar X í sögunni af Jóni í Brauðhúsum.
Sjálfsháðið skildi við hana sem fuglahræðu
í mynd Ibsens Ljósdals í Prjónasto/unni
Sólin; það greiðir henni líknarhöggið hér.
Það er táknrænt að þessi langlífa persóna
er afhjúpuð sem hlekking í þessari sögu
um vonsvik og upplausn: það er engu lík-
ara en hér sé lýst tveim þáttum eins og
sama veraldarhruns.
Bókmenntaskýrendur munu væntanlega
síðarmeir taka persónuna X til nákvæmrar
rannsóknar, leitast við að grafa upp mótun-
arsögu hennar, alla þá ólíku þætti sem farið
hafa í sköpun hennar, fornar hugmyndir og
nútímastrauma sem mætast í henni, aust-
ræna og vestræna speki, rómantík og raun-
sæi, og að lokum það sem mest væri um
vert og erfiðast verður að greina: þann þátt
sem einkalegasta reynsla liöfundarins mun
eiga í henni.
Þó að slík rannsókn sé ógerð held ég sé
óhætt að segja að persónan X sé sprottin
upp úr tilraunum höfundar að skapa „já-
kvæða persónu", en á þeim tilraunum fer
fyrst að bera að marki eftir samningu Sjálf-
stœSs fólhs. Persónan X sýnist mér að sé
árangur ýtrustu viðleitni höfundar í þessa
átt. Hún er ekki fullsköpuð fyrr en eftir
1940, þó að flestir þættir hennar eða allir
hafi komið fram áður, misjafnlega skýrt,
og misjafnlega þróaðir, í verkum höfund-
arins.
Enda þótt höfundur skilji nú við persón-
una X mcð þeirn hálfkæringi sem raun ber
vitni, þá mun vera rangt að álykta að hon-
um hafi verið nokkur hálfkæringur í hug
með mótun hennar; þvert á móti mun hún
vera árangur mikillar íhugunar, og þó svo
sé kveðið að orði að hún sé lokastig þeirr-
ar viðleitni höfundar að skapa „jákvæða
persónu", er það hugtak ekki liaft hér í
merkingunr.i „ósamsett persóna". OIIu held-
ur: persónan X er sú „hetja vorra tíma“
sem höfundurinn hefur stofnað sem and-
svar við óskapnaði vorra tíma: lausn hans
á þeirri ráðgátu hvernig hægt sé að vera
maður á óttalegum tímum; í þcim skilningi
er hún „jákvæð persóna", auk þess er hún
persóna sem höfundurinn á heina aðild að
en skoðar ekki úr gagnrýninni fjarlægð;
hún er mannshugsjón eins og áður er
216