Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Page 120

Athugasemd við ritdóm
Próf. dr. Matthías Jónasson birtir ritdóm
um bók Sigurjóns Bjömssonar, „Ur hugar-
heimi“ í 4. hefti 25. árgangs Tímarits Máls
og menningar (1964).
Dr. Matthías leggur í ritdómi sínum
mjög harðan dóm á kenningu S. Freuds og
telur, að í fræðilegri undirstöðu hennar séu
veilur, sem kippi aigerlega grunninum und-
an lienni. Kemur þar einkum við sögu
nauðhyggja (determínismi) Freuds, sem
dr. Matthías túlkar þannig, „að tilveran öll,
jafnt h'fræn sem dauð, hlíti óhagganlegu
orsakalögmáli. Þetta er hin mekanistíska
skýring efnishyggjunnar“ (bls. 416).
Dr. Matthías stillir þýzka líffræðingnum
H. Driesch gegn Freud og telur, að hann
hafi með sinni kenningu (Neo-Vitalisma)
unnið bug á Freudskenningu. í draumtúlk-
un Freuds standi ekki lengur steinn yfir
steini.
Hér er drepið á mjög mikilvæg vanda-
mál.
Er þá fyrst þar til að taka, að ekki er
eins víst og dr. Matthías vill vera láta, að
Freud hafi verið vélgengissinni. Fortíðin
ákvarðar að vísu framtíðina, en þar með er
ekki sagt, að sérhvað, sem gerist, sé fyrir-
fram ákvarðað af forlögunum. Sagan er
stöðug sköpun, og sú sköpun er samhlaup
hinna margvíslegustu tilviljana. Það er
þannig alls ekki rétt, að „vélgengi lífeðlis-
og sálarlífshræringa“ sé „hornsteinn undir
sálkönnuninni í heild“, enda kemur í ljós
á næstu blaðsíðu (417), að höfundur rit-
dómsins hnýtur um atriði, sem kemur ekki
heim og saman við þá fyrirframskoðun, að
sálkönnunin sé vélgengiskenning. („Getur
sama orka verið bundin og frjáls í senn?“
spyr dr. Matthías). Að vísu er það rétt, að
á dögum Freuds kvað nokkuð að vélgengis-
kenningum í Þýzkalandi; en í Þýzkalandi
hefur díalektisk þrætubók einnig verið í
umferð a. m. k. frá dögum Kants og Hegels.
Það er ekki hvað sízt hið skarpa skyn
Freuds fyrir andstæðunum í mannlegu sál-
arlífi og samlífi, sem gefur kenningu hans
gildi.
En víkjum þá að hinu, hvort Hans
Driesch hafi kollvarpað Freudskenningu.
Aðalatriði Drieschkenningar munu vera
þessi (eftir því sem næst verður komizt):
Af ýmsum rannsóknum á lífverum dró
Driesch þá ályktun, að ákveðnir „faktorar"
ákvarði hlutverk, byggingu og starfsemi
hverrar lífveru. Þetta lífgjafarafl er ekki
efniskennt; það er ummálslaust og andlegt.
Innsta eðli þess verður aldrei þekkt.
Það skal tekið fram, að þessi lýsing á
Drieschkenningu er ekki byggð á hans eig-
in ritum, heldur umsögn annarra, enda
heimildir um mann þenna mjög af skornum
skammti hér á landi. Virðist hann nú um
tíðir allsendis óþekktur, einnig meðal læri-
sveina Freuds. Sýnist mér og, að vart muni
ástæða að tilnefna lfans Driesch til þessar-
ar sögu, þar sem skoðanir hans á eðli lífs-
ins em ekki annað en ný útgáfa á kenningu
Aristotelesar um „entelekheia". Er og til-
efni til að ætla, að kenningar Leibniz og
Schellings komi hér til.
Frá kenningunni um andlegt eðli lífsins
er ekki nema lítið hænufet til þeirrar kenn-
230