Tímarit Máls og menningar - 01.12.1967, Blaðsíða 95

Sœlir eru einfaldir
út bráðabirgðarlög um kaupbind-
ingu og Stefán var látinn segja af sér
ráðherradómi af þeim sökum. En
ekkert minnist hann á ástæður þess,
að nauðsyn þótti að binda kaupgjald,
honum er jafnókunnugt um hina
geysilegu eftirspurn eftir vinnuafli
og honum áður var um atvinnuleysi
á Islandi. Því síður getur hann þess,
hver örlög urðu þessara laga, en þar
sást honum yfir einn glæsilegasta þátt
íslenzkrar verkalýðshreyfingar. Og
ekki er eitt einasta orð að finna um
feril nýsköpunarstjórnarinnar, sem
flokkur hans álti þó hlut að.
IV
Hér hafa orðið mikil þáttaskil í
langri hók um þann stjórnmálamann
íslenzkan, sem var einna umsvifa-
mestur landa sinna um skeið tveggja
áratuga. Ungi maðurinn, sem lifði
og hrærðist með umhverfi sínu í un-
aði og ástúð til alls og allra og mundi
frá að segja hverju smáatriði, sem
lífið hafði borið honum að höndum,
hann gerist nú allt í einu steinblindur
á höfuðdrætti íslenzkrar samtíðar-
sögu, samtímis því sem aðstæður
gera hann ábyrgan fyrir þróun henn-
ar. Og athugum nú, að fleira hefur
breytzt. í stað hins hlýja tungutaks
hrynja nú ókvæðisorð úr penna hans
hvert af öðru, og í dómum kenn-
ir kulda og fjandskapar, sem her
höfund af leið hófsamrar frásagnar.
Við komumst brátt að raun um það,
að þessi vanlíðan höfundar og stygg-
lyndi er allt af einni rót. Fram á sjón-
arsviðið er komið fyrirbæri, sem
heitir kommúnismi. Fyrsta sára
reynslan af þessum kommúnisma
mætir honum þegar við vígslu hans
til flokksformennskunnar. Eitt af
vandamálunum, sem blasa við í marz
1938, er að kljást við fjandskap Sam-
einingarflokks alþýðu, þar sem
kommúnistar voru potturinn og
pannan. Hér fer eins og víðar, að ná-
vist kommúnista veldur kompás-
skekkju í kollinum. í marzmánuði
1938 var Sameiningarflokkur alþýðu
ekki til. I nóvember það ár var hann
stofnaður, og fram til þess tíma fóru
fram umræður um sameiningu Al-
þýðuflokksins, þar sem Stefán var
formaður, og Kommúnistaflokks ís-
lands í einn flokk. Þegar kommúnist-
ar gengust fyrir sameiningu róttækra
afla í nýjum flokki, þá gerðu þeir
það til að leggja Alþýðuflokkinn í
rústir, og Stefán hrópar sigurglaður,
að „tortímingarorusta“ hefði tapast.
Hann fer vinsamlegum orðum um
Héðin Valdemarsson, en hans yfir-
sjón var sú, að hann hafði „látið sér
verri menn, óvandaðri og ómerkilegri
á alla lund ginna sig til að yfirgefa
sinn gamla flokk“. Þegar tilraun
hófst með að mynda þingræðisstjórn
1944, þá veitir Stefán Jóhann þá eina
fræðslu um afstöðu sína, að hann gat
ekki til þess hugsað að mynda stjórn
með kommúnistum. „Vantrú mín, ég
397