Tímarit Máls og menningar - 01.12.1967, Blaðsíða 102

Timarit Máls og menningar
vakti hún hýstcríu, sem hratt af stað morð-
öhlu, sem tók galdraöldunum langt fram
um afrakstur. Gyðingahatur er gamalt í
Evrópu og Prótókollarnir nægðu til þess
að blása það upp í bál, sem er tuttugustu
öldinni meiri svívirða, heldur en galdra-
bálin 16. og 17. öld. Síðari hýsterían náði
þó ekki valdi nema meðal einnar þjóðar,
en sú fyrri réð hugum bæði hárra og
lágra, menntaðra og ómenntaðra. Galdra-
fargið stórmagnaðist við útgáfur rita um
„demónólógíu", en sú fræðigrein var mjög
stunduð á 16. og 17. öld. Galdrakindurnar
voru álitnar vera fimmta herdeild djöfuls-
ins á jörðinni og með aðstoð þeirra ætlaði
paurinn, eða Antikristur, að ná völdum.
Menn trúðu þessari kenningu, klerkar og
aðrir lærðir menn útlistuðu hana nánar af
miklum lærdómi og þótt leikir gætu ekki
alltaf fylgzt með útlistunum þeirra lærðu,
þá var þetta þeim staðreynd. Skynsemi
þcirra tíma taldi ekkert athugavert við
þessa kenningu. Það urðu fáir til þess að
neita því, að baráttan við Antikrist væri
skynsamleg og sjálfsögð og einn aðalþáttur
þeirrar baráttu var baráttan gegn galdra-
kindunum, þjónum þess vonda. Lengi vel
hefur sú skoðun ríkt, að skynsemin væri
óbreytileg, eins allar aldir. Skynsemin hlýt-
ur alltaf að vera í tengslum við samfélagið,
móta það og mótast af því. Því er „hjátrú“
eins tímabils „skynsemi" annars. Þessi
barátta gegn óvininum og fylgjurum hans,
galdrakindunum, stóð með ofsa í tvær ald-
ir. Prestar hömruðu á hættunni úr stólnum,
bækur og bæklingar voru gefnir út, þar
sem lýst var aðferðum og háttemi óvina
Krists, kirkju og samfélags. Kristnir menn
voru hvattir til árvekni og borgaraleg yfir-
völd til þess að herða baráttuna. Gefin
voru út upplýsingarrit fyrir dómara, þar
sem tínt var til allt það nýja, sem menn
vissu um aðferðir galdramanna. Nágranna-
erjur voru nýttar til hins ýtrasta í barátt-
unni, nýjar pyntingaraðferðir voru fundnar
upp til þess að nota á fómardýrin og dóm-
arar, sem þóttu full mildir, voru ákærðir
fyrir að vera fjandmenn kristinna manna.
Stundum ætluðu menn, að djöfullinn hefði
komið sínum mönnum í dómarasætin. Ótt-
inn og skelfingin magnaðist og ekki veitti
af, að hver og einn héldi vöku sinni. I
upphafi 17. aldar magnaðist hýsterían.
Gamlar konur höfðu hingað til helzt orðið
fyrir barðinu á þeim, sem unnu að hreins-
un illgresisins úr drottins akri, en nú verð-
ur fjölbreytnin meiri, dómarar og klerkar
eru drifnir á bálið. Fræðirit um galdra og
galdramenn flæddu úr prentverkunum og
meðal höfundanna voru ýmsir ágætir menn.
17. öldin var einnig vakningatímabil í vís-
indum og húmanistískum fræðum, en það
verða ekki margir til þess að hamla gegn
galdratrúnni, það gat orðið dýrkeypt.
Siðaskiptamennirnir voru íhaldsamir í
trúmálum, þótt þeir hreinsuðu kirkju sína
af ýmisskonar ,,mannasetningum“, þá héldu
þeir miðaldaviðmiðun í trúmálum og
þrengdu þjóðunum í rétttrúnaðarpressu,
sem var töluvert strangari heldur en sú
kaþólska. Fagnaðarerindið var boðað af
miklum krafti og útmálun helvítis var
ekki látin eftir liggja. Siðskiptamenn urðu
að vinna almenning á sitt mál með fortöl-
um og varð það hlutverk prestanna, þar
sem mótmælendatrú var komið á með vald-
boði. Stundum var tregða fólks við hinni
nýjn boðun talin stafa af pápísku og fór
þetta stundum saman. Jón lærði var orð-
aður við pápísku og kærður fyrir kukl.
Það ber ekki mikið á galdramannaof-
sóknum á Norðurlöndum fyrr en eftir sið-
skiptin. Þó eru til dæmi um slíkt. íslenzkir
annálar geta um systur í Kirkjubæjar-
klaustri, sem gaf sig fjandanum með bréfi
á 14. öld. En með siðaskiptunum hefst
hrinan. Á 16. og 17. öld er tekið að þýða
ruikið af þýzkum smáritum á dönsku varð-
404