Tímarit Máls og menningar - 01.10.1969, Side 80

Tímarit Máls og menningar
góðir og skarpskyggnir gagnrýnendur, sem stilla samtíðarmönnum sínum
nauðugum viljugum fyrir framan spéspegil, þar sem þeir sjá sjálfa sig af-
myndaða og afvopnaða í senn. Þjóðfélagið er gagnlýst af vísindalegu vægð-
arleysi og hver innvortis meinsemd grannskoðuð og afhjúpuð. Sjúkdóms-
einkennin eru bókuð. Læknisráð eru óspart gefin, en tómlega tekið af sjúk-
lingnum sjálfum. Þannig hefur það lengstum verið og verður áfram öllum
til sjálfskapaðrar bölvunar.
Frumlegasta framlag Gogols til persónusköpunar eru sennilega sálu-
bræðurnir tveir, þ. e. a. s. Poprishtshin í Dagbókinni og Akaky í Frakkan-
um. Þeir eru greinar af sama meiði eða þeirri þöll, er stendur þorpi á.
Greinar sem bera hvorki börk né barr, en hrörna og deyja á þeim óblíða
berangri eða grýttu auðn, sem stórborgin í þeirra augum er. í báðum þess-
um fyrrnefndu frásögnum sýnir höfundur hvernig stórborgarlíf leikur
einstaklinga, og þá einkum hrekklausar sálir eða uppburðarlitla utanbæjar-
menn, sem tekst ekki þrátt fyrir einlægan vilja og broslega tilburði að semja
sig að háttum stórborgarbúa og lífsvenjum. Þeim virðist fyrirmunað að
komast til metorða í nýju umhverfi, enda er þeim hvorki sú list né lævísi
lagin að vinna hylli yfirboðara sinna né annarra. Þeir eru of miklir stirð-
busar til að getað tileinkað sér það fyrirmannlega fas, sem hæfa þykir í þétt-
býli og of miklir sakleysingjar til að temja sér yfirdrepskap og hagnýta
klæki, stimamýkt og viðhlátur á réttum stað og stundu eða í einu orði sagt
þá fjölþættu og fáguðu gervimennsku, sem er lykillinn að velgengni og ör-
uggusta leiðin til vinsælda og áhrifa í þeirri fögru veröld, sem við þekkj-
um.
Dulbúinn drottnari stórborga, svikamyllan mikla, sem malar sumum völd
og frægð, öðrum auð og vegtyllur lætur ekki minnsta mola detta handa „bein-
ösnum“ á borð við þá félaga Poprishtshin og Akaky. Þessir auðnuleysingj ar,
sem varhluta fara af veraldargæðum, verða líka félagslega og andlega úti í
þeirri hörðu hríð, sem háð er stórborgarbúa á meðal. Mér er nú skrýtin
spurn í huga, en hún er sú hvort Chaplín hafi ekki farið í smiðju til Gogols.
Er það ekki íhugunarvert hversu Akaky er t. d. nauðalíkur hálfbróður
sínum úr heimi kvikmynda þ. e. a. s. flækingnum, sem Chaplín gerði heims-
frægan ef ekki ódauðlegan á breiðtjaldi nýrrar listgreinar. Popristshin,
Akaky og flækingurinn okkar gamli, þessir þrúgaðir lítilmagnar eru svo
heilir og sannir og barnalega mannlegir að þeir snerta streng í brjósti hvers
manns, og hvers vegna, kannski vegna þess að við erum þrátt fyrir allt
svo líkir þeim, þótt við viljum vitanlega ekki viðurkenna það.
174