Tímarit Máls og menningar - 01.10.1969, Blaðsíða 82

Tímarit Máls og menningar
Eftirfarandi orð eru höfð eftir keisaranum: „Engum er hlíft, sízt af öllum
mér.“
Þótt hákarlinn sjálfur væri ekki hörundsár, þá er það meira en sagt verður
um ýmsa minni fiskana. Frjálslyndir umbótamenn fagna því hins vegar, að
flett sé ofan af vinnusvikum, slóðaskap, valdaníðslu, fjárdrætti eða í einu
orði sagt almennri siðspillingu embættismanna á æðri stöðum. Gogol kom
hér við svo auman blett, að ekki leið á löngu unz ýmsir bitlingasj úkir ná-
ungar úr embættismannaklíkunni fóru að kveinka sér og það hástöfum.
Höfundinum voru ekki vandaðar kveðjurnar. Hann var ýmist kallaður
mannúðarlaus níðhöggur, sem ástundaði þá fögru iðju að reyna að grafa
undan máttarstoðum keisaradómsins eða ótíndur óþokki, sem setti metnað
sinn í að steypa föðurlandi sínu í glötun og vildi þar með allt fagurt
feigt.
Gogol kvaðst ekki áfellast æðstu embættismenn ríkisins öðrum fremur, þó
að hann leyfði sér að fordæma dyggðaleysi náungans og bágborið siðferði.
Gogol fannst hann vera misskilinn, rægður og ofsóttur af öllum. Ætlun
hans var að eigin sögn ekki önnur en sú að færa heim sanninn um, að
Khlestakov blundi í brjósti livers manns og honum þótti hneykslanlegt til
þess að vita, að menn neituðu að viðurkenna þessi augljósu sannindi fyrir
sjálfum sér.
Sýningar eru ekki fyrr byrjaðar á Eftirlitsmanninum en Gogol fer að
kenna sér meins, sem grefur því meira um sig í sálu hans sem tímar fram
líða og gerist svo illkynjað að lokum, að það raskar gjörsamlega geðró
hans, lamar vilja og spillir listsköpun, en þetta gerist sem betur fer ekki fyrr
en rétt undir ævilok hans. Því fer fjarri, að hann sé allur á valdi örvænt-
ingar enn sem komið er, þótt smámunir einir geti að vísu hrundið af stað
óþægilegustu geðsveiflum, sem setja hann úr jafnvægi og baka honum
þunglyndi í lengri eða skemmri tíma.
Þótt nafn Gogols væri á hvers manns vörum og Eftirlitsmaðurinn nyti sí-
vaxandi vinsælda almennings, þá voru þær honum hvorki gleðiefni né hvatn-
ing til átaka við ný verkefni, og það sem verst var, þá jókst ekki sjálfstraust
Gogols við það, sem honum var þó ekki vanþörf á. Eftir því sem vinsældir
hans verða almennari eykst heift óvina hans að sama skapi. Sennilega hafa
honum sárnað áfellisdómar þeirra, dómar, sem voru reyndar á hæpnum rök-
um reistir, enda ekki við öðru að búast, þar sem andstæðingar hans flestir
voru ofstækisblindir og siðlausir hitlingakálfar úr embættismannaklíkunni,
sem þóttust eiga Gogol grátt að gjalda og gerðu því að honum slíkan aðsúg
176