Tímarit Máls og menningar - 01.09.1982, Síða 95

Walter Benjamin
Höfundurinn sem framleiðandi
Inngangur
Þýski bókmenntafræðingurinn Walter Benjamin bjó í útlegð í París frá því að
fasistar komust til valda í Þýskalandi þar til hann svipti sig lífi á flótta við
spænsk-frönsku landamærin, er Frakkland hafði verið hernumið. Það sem hér
fer á eftir er fyrirlestur sem hann samdi árið 1934 fyrir stofnun sem komið
hafði verið á fót í París til rannsókna á fasismanum. Rætur þeirra hugmynda
sem hann setur hér fram liggja í fyrsta lagi í þeirri fjölbreytilegu menning-
arstarfsemi sem losnaði úr læðingi í Sovétríkjunum á fyrsta áratugnum eftir
byltingu, einkum í framleiðslufagurfræði LEF-hópsins svonefnda. Þessar hug-
myndir settu svip sinn á þær deilur sem fram fóru innan Samtaka byltingar-
sinnaðra rithöfunda (Bund proletarisch revolutionárer Schriftsteller) í Þýska-
landi í kringum 1930, en var fram haldið í ýmsum tímaritum útlægra rithöf-
unda á 4. áratugnum og hafa oft verið kenndar við Bertolt Brecht og Georg
Lukács.' Oðrum megin fór flokkur með Lukács í fararbroddi sem hélt því fram
að raunsæisskáldsaga 19. aldar væri eina bókmenntaformið sem tækist að
bregða upp heildarmynd af sundruðum þjóðfélagsveruleika. Ffinum megin fór
fólk, sem gerði tilraunir með ný tjáningarform í samræmi við breyttar þjóðfé-
lagsaðstæður og nýtt hlutverk bókmenntanna í samfélaginu. Brecht, Ffanns
Eisler2 og Benjamin tengjast þessum síðari hópi, enda störf þeirra og kenningar
mjög á skjön við hugmyndir Lukácsar. Benjamin taldi menningararf 19.
aldarinnar gjörsamlega úr tengslum við þá reynslu, eða öllu heldur reynslufá-
tækt, sem stríðsárin fyrri höfðu í för með sér og það þjóðfélagsástand sem
fylgdi í kjölfarið. Menning kom að hans mati að litlu haldi ef hún kom ekki
lengur heim og saman við lifaða reynslu. Þeirri nýju villimennsku sem gengin
var í garð var ekki best mætt með því að halda í form sem einhvern tíma höfðu
haft framsæknu hlutverki að gegna, heldur með því að byrja upp á nýtt frá
grunni, þreifa fyrir sér með ný form og notast oft við einfaldari efnivið. Meðal
þeirra sem Benjamin taldi að hefði vel lánast að miða starf sitt við þessar nýju
kringumstæður voru Brecht, málarinn Paul Klee, arkitektinn Adolf Loos og
rithöfundurinn Paul Scheerbart.
Gagnrýnandanum ætlaði Benjamin það hlutverk að vera „hernaðarfræðing-
ur í bókmenntastríðinu". Litlu áður en lögð voru drög að því í Sovétríkjum
Stalíns að galvanísera menningararfinn með kenningunni um félagslegt raunsæi
og fasistar í Þýskalandi boðuðu tign mannsins í nýjum „meistaraverkum", vann
Benjamin að því að umbylta því „framleiðslutæki" sem hann hafði fengið í arf,
461