Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 38

Tímarit Máls og menningar
Löwenthal kom betur auga á tvíræðni Námsáranna en Lukács, enda
hafði hann trú á pólitískri baráttu þegar hann skrifaði fyrrnefnda ritgerð,
nasisminn er þá ekki enn búinn að sigra og veruleiki stalínismans var
honum ekki ljós. Að hans dómi er Vilhjálmur staddur á mörkum róttækrar
einstaklingshyggju og sátta við samfélagið, konformisma. Þetta er ekki
spurning um „gæði“ verksins og bókmenntalega kosti, heldur mat á hug-
myndalegri niðurstöðu þess (og ætti að vera óþarfi að minna á að bók-
menntir eru ekki „bara“ hugmyndafræði, þótt hún geti birst í þeim með
ýmsum hætti). Brandes skammaði Goethe á sínum tíma fyrir að hafa haldið
sig fjarri átökum samtímans, og hafa þar með undirbúið „einsýni“
rómantísku stefnunnar: „Hin hreina mannúð er merki hans einsog þessa
tímabils alls; einkalífið gleypir allt.“16 Þetta er málið: Hugsjónirnar verða
einkamál, andlegt þroskamerki, en ekki félagsleg baráttumál. Til sam-
anburðar við túlkun Lukácsar á pólitískri þróun Goethes skulu hér tilfærð
ummæli landa hans Arnolds Hausers, úr gríðarmiklu verki um sögu
listarinnar frá félagslegu sjónarhorni, sem hann setti saman á fimmta
áratugnum:
Goethe, Schiller og margir aðrir rithöfundar sem voru byltingarsinnaðir í
fyrstu urðu seinna íhaldssamir og andbyltingarsinnaðir. Sömu þróun tók
borgarastéttin sjálf og sveik upplýsinguna þar með. Rithöfundarnir voru
bara málpípur lesenda sinna. En ósjaldan fegruðu þeir afturhaldssamar
skoðanir lesenda sinna og þóttust hafa háleitar hugsjónir, ofar hugsjónum
borgarastéttarinnar, í krafti þess að þeir voru óskammfeilnari en lesendurnir
og hæfari að þykjast. Þannig tókst þeim að leyna því að hugmyndir þeirra
voru í raun eldri en hugmyndir borgarastéttarinnar, jafnvel beinlínis and-
stæðar þeim.17
Lítum næst á boðskap Námsáranna frá sjónarhóli nútímalesenda.
Hvernig verður Vilhjálmur meistari?
Þeir Löwenthal, Lukács og Brandes eru sammála um að Vilhjálmur
Meister vilji umfram allt lifa samkvæmt hugsjón mannúðarstefnunnar,
húmanismans; þeir kanna hins vegar ekki á gagnrýninn hátt í hverju sú
hugsjón felst hjá Goethe. Þó segir Löwenthal á einum stað: „Goethe sættir
hagsmunina sem takast á innbyrðis með því að upphefja hina föðurlegu
handleiðslu."18 Hér er ekki ætlunin að afhjúpa Goethe sem verkalýðsfjand-
samlegt karlrembusvín, heldur að sýna að hugsjón hans var ekki nein algild
mannúð, hún ber sterk merki uppruna síns á mörkum lénskra og borg-
aralegra samfélagshátta. „Föðurleg handleiðsla“ er ágætt hugtak í því sam-
bandi, hún einkennir alla gerð skáldsögunnar: Það er alvitur höfundur sem
532