Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Qupperneq 42

Tímarit Máls og menningar
rókókótímabilinu, Lukács telur hana fulltrúa hinnar sjálfsprottnu og nátt-
úrulegu mannúðar, en samkvæmt Henriksen er hlutverk hennar gagnvart
Vilhjálmi hið sama og Salóme gagnvart Jóhannesi skírara. Hún fellur vel inn
í túlkunarmynstur hvers og eins.
I meginatriðum er það svo að persónur bókarinnar eru fulltrúar ákveð-
inna hugmynda eða viðhorfa ti| lífsins. Mörgum þeirra eru léð einhver
séreinkenni en því fer fjarri að þær standi allar ljóslifandi fyrir lesendum.
Þótt Lukács hafi rétt fyrir sér að því leyti að t. d. Philine er ákaflega vel
heppnuð mannlýsing, held ég að hann hrósi persónusköpun Goethes um of.
Auðvitað náði hann langt á þessu sviði miðað við aðra samtíðarhöfunda
sína, en hann er engu að síður fyrirrennari fremur en fyrirmynd hinna stóru
skáldsagnahöfunda 19. aldar. Hann er til dæmis líkt og Dostójefskí mjög
upptekinn af hugmyndum persónanna, en persóna og hugmynd hennar
renna sjaldan saman í jafn sterkar heildir og hjá rússanum (enda er skáld-
sagan rétt að slíta barnsskónum þegar Námsárin eru skrifuð). Það er
hugmyndin um mannlegan þroska, einsog hún hafði mótast hjá Goethe á
mörkum lénsks einveldis og borgaralegs samfélags sem ræður persónu-
sköpuninni, en ekki þau síðari tíma viðhorf til sálfræði og umhverfismótun-
ar sem margir stóru raunsæishöfundanna byggðu á.
Sem fyrr segir er heildargerð sögunnar laus í reipunum. Fyrri helmingur
bókarinnar er helgaður ferðaleikhúsinu og styðst við talsvert eldra uppkast
Goethes. „Játningar fagurrar sálar“ eru eiginlega sér á priki og byggir
höfundur þar á ritum og endurminningum vinkonu sinnar einnar, og í
síðasta hluta lýkur Vilhjálmur ,náminu‘ og kemst inn á kennarastofuna.
Hlutarnir eru rétt svo tengdir saman undir handleiðslu leynifélagsins Turns-
ins. Þetta stafar auðvitað ekki af því að Goethe hafi verið svo lélegur
rithöfundur, heldur af því að hann byggði á annarri hefð en þeir sem
skrifuðu skáldsögur eftir Balzac. Hann sótti margt í mikilvægustu epísku
bókmenntir 17. og 18. aldar, píkaró- eða skálkasögurnar. Þótt Vilhjálmur sé
því miður lítill skálkur, ferðast hann víða líkt og þeir, kynnist fólki af bæði
háum stigum og lágum og lendir í ýmsum ævintýrum. Hann er ekki fremur
en skálkurinn fastmótaður og skýrt afmarkaður karakter.
Goethe styðst líka við frímúrarabókmenntir 18. aldar. Sem dæmi um
áhrifavalda má nefna Töfraflautu Mozarts (líbrettó eftir Schickaneder) sem
var frumflutt 1791. 1797, rétt eftir að Námsárin komu út, reyndi Goethe að
semja framhald við Töfraflautuna einsog tíðkast með vinsælar bandarískar
bíómyndir, eins konar Töfraflautan II, en það varð aldrei barn í brók.
Vilhjálmur lýsir reyndar ætlun höfundar síns sjálfur á einum stað í
sögunni, þegar hann segir: „Hetja skáldsögu á að vera aðgerðarlítil, í það
minnsta ekki allt of athafnasöm."23 Og síðar á sama stað: „I skáldsögu skiptir
536