Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Side 45

Hugsjón Goethes
jarðbundnu þætti). Hins vegar var Goethe sjálfur glöggskyggn á þetta
síðastnefnda atriði, einsog fram kemur á einum stað í Námsárunum, þar
sem Vilhjálmur er að ræða leikhúsmál við Serló nokkurn:
(Vilhjálmur:) „Það er fölsk undanlátssemi við fjöldann að vekja með honum
þær tilfinningar sem hann vill hafa, í stað þeirra sem hann á að hafa.“ (Serló:)
„Sá sem reiðir fram féð getur ráðið hvers konar vöru hann vill fá.““
Ekki sé ég betur en þessi umræða standi enn, jafnvel með sama orðalagi.
Löwenthal hefur síðar (1961) fjallað um afstöðu Goethes til fjöldamenn-
ingar síns tíma.26 Hann bendir þar á að þessi ört stækkandi gjá milli
fjöldamenningar og bókmennta fyrir útvalda hafi sett Goethe sjálfan í
mikinn vanda þegar á leið ævina. Honum tókst nefnilega aldrei að endur-
taka metútbreiðslu æskuverkanna Götz von Berlichingen og Þjáninga Wert-
hers. Hér má vitna til orða Hausers um þýska rithöfunda þessa aldamóta-
tímabils: „Goethe var sá þeirra sem minnstra vinsælda naut meðal alþýðu
manna. A meðan hann lifði var hann ekki frægur nema í litlum siðmenntuð-
um hópi í samfélaginu, og jafnvel síðar voru rit hans tæpast lesin af öðrum
en menntamönnum."27
Hér er ugglaust að finna eina af ástæðum þess hvað Goethe var þrátt fyrir
allt hrifinn af aðlinum, og hvað hann lagði mikla áherslu á uppeldishlutverk
hins „andlega framvarðar“. Væri þá komið enn eitt atriði sem nauðsynlegt er
að hafa með í þeirri túlkun á hugsjón Goethes, sem tekur mið af sögulegum
sjóndeildarhring hans sjálfs ekki síður en túlkandans. Þessi sögulega viðmið-
un hverfur stundum hjá Lukácsi og Löwenthal. Þeir voru brautryðjendur
marxískrar bókmenntarýni á fjórða áratugnum, þróuðu sína hugmyndarýni
(ídeólógíukrítík) á þeim tíma þegar germönsk fræði voru sjálf að verða
ídeólógía eða blekking. Bókmenntahefðin var þeim lifandi stærð, sem var
sáluhjálparatriði að taka til gagnrýnins endurmats — að því leyti stóðu þeir í
sömu sporum og Brandes 60 árum fyrr. Þeir vildu bjarga lýðræðishefðum
þýskrar menningar undan svartnætti nasismans.
Nú orðið eru Lukács og Löwenthal sjálfir hluti af hefð innan samfélags-
legrar bókmenntagagnrýni sem nauðsynlegt er að endurmeta. Hér hefur því
verið haldið fram að mannskilning Goethes og þroskahugsjón, föðurlega
handleiðslu hans og ósk um andlegan framvörð verði að skoða út frá fleiri
sögulegum þáttum en þeir gerðu, sem lögðu mesta áherslu á eymd þýskrar
borgarastéttar andspænis frönsku byltingunni. Hugsjón hans verður m. a.
að kanna út frá hlutverki frímúrara á 18. öld, þróun bókmenntanna og
skáldsagnaritunar, þ. e. þeirri hefð sem er bakgrunnur Goethes, og breyt-
ingum á framleiðslu- og dreifingarháttum bókmenntanna (bók-
539