Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Qupperneq 13

Staðleysur, góðar og illar
I þeirri styrjöld stóðu þau ríki sem mest hældust um af siðmenningu og
þroska fyrir meiri fjöldaslátrun á mannfólki en áður hafði þekkst og beitt
var aðferðum og vopnum sem þóttu bæði einstaklega siðlaus (eiturgas) og
gátu verið forboði um annað verra. Ekki nema von að framfaratrúin fengi á
baukinn og margir teldu meira að segja að „síðustu dagar mannkynsins“
væru komnir. En svo nefndist reyndar heimsslitaleikrit austurríska skálds-
ins Karls Kraus (Die letzten Tage der Menschheit) sem hann skrifaði í
stríðslok í meira en 200 atriðum og fyrir hálft þúsund persóna. En hvort
sem maðurinn er „ofboðslega heimskur“ eins og Dostoévskí komst að orði
eða blátt áfram vegna þess, hve erfitt hann á með að lifa í neiinu, þá var
framfaratrúin furðufljót að ná sér á strik. Mestu réðu um það bílabylting
Fords, rússneska byltingin og rafvæðing sveitanna og skildu þær systur allar
eftir sig drjúg spor í bókmenntum. En skáldin hafa sína fyrirvara, hvert með
sínum hætti, um það sem meirihlutarnir helst vilja trúa. Og upp úr fyrra
heimsstríði birtast ýmis þau verk sem mest hafa sett svip á antiútópíuna sem
bókmenntafyrirbæri og beint athygli að henni.
III
Hat der alte Hexenmeister
sich doch einmal wegbegeben.
Und nun sollen seine Geister
auch nach meinem Willen leben.
Goethe.
Hinar neikvæðu útópíur eru allar beiskar athugasemdir við framfaratrúna
en með mismunandi áherslum. Tékkneski rithöfundurinn Karel Capek fer
til að mynda einatt með tækni og vísindi í anda sögunnar um lærisveina
galdramannsins sem Goethe orti um: lærisveinninn taldi sig færan í flestan
sjó og ætlaði með særingum að láta gólfkústinn bera fyrir sig vatn meðan
meistarinn brá sér frá, en kunni ekki nóg, kunni ekki að stöðva kústfjand-
ann sem fyllti húsið af vatni. Leikrit bræðranna Josefs og Karels Capeks,
„Vélmenni Rossums“ (RUR, 1921), er einmitt þessi saga í formi neikvæðrar
staðleysu. Vísindamenn hafa fundið aðferð til að búa til lifandi efni og úr því
róbóta (þaðan er orðið komið), vélar sem líta út eins og menn og vinna störf
þeirra án þess að þurfa fóður, en eru kynlausir og sálarlausir og endast ekki
nema í tuttugu ár. Þetta fitl við lífsmassann endar með skelfingu, með
breytingu á efnaformúlu fá róbótarnir fleiri mennska eiginleika, nóga til
þess að þeir gera uppreisn (róbótar allra landa sameinist), drepa allt
mannkynið, (sem var reyndar orðið ófrjótt af iðjuleysi) — nema einn úr
243