Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Qupperneq 23

Staðleysur, góðar og illar
banda, holgóma vígorða og þá margvíslegu nauðgun sannleikans sem hann
sér allt í kringum sig í blöðum og umræðu í eigin landi. Þetta rekur hann
ítarlega í greininni „Politics and the English Language“ frá 1946. Nýtal,
newspeak, á borð við það að „stríð er friður" er reyndar eitt af því, sem
menn á árinu 1984 hafa mikla reynslu af og bætist við hana á degi hverjum.
Orwell hefur líka skrifað eftirminnilega um þann öfluga skemmtanaiðnað,
sem er til þess fallinn að „deyfa vitund og forvitni“ mannsins eins og segir í
grein frá 1946 um skemmtistaði (Pleasure Spots), en einum slíkum lýsir
hann á þessa leið:20)
1. Maður er aldrei einn. 2. Maður gerir aldrei neitt sjálfur. 3. Maður sér
aldrei villtan gróður eða náttúru af neinu tagi. 4. Ljós og hiti eru undir stjórn.
5. Maður losnar aldrei við músík.
Þannig mætti lengi halda áfram að rekja það hve mörgum rótum
hrollvekjan í „1984“ stendur í samtíma Orwells. Lýsing skáldsögunnar á
fátækrahverfunum þar sem öreigarnir draga fram aumlegt líf sitt er ekki
framtíðarsýn. Hún er sprottin beint af reynslu Orwells sjálfs, sem á
kreppuárunum kaus að „gerast innfæddur í eigin landi“, reyndi sjálfur að
lifa eins og útigangsfólk og safnaði heimildum um hvunndagsleika atvinnu-
leysisbæjanna. Reynsla hans af stéttaskiptingu í eigin landi, af nýlendustjórn
í Burma þar sem hann starfaði ungur maður, sannfærði hann um að hann
þyrfti „ekki aðeins að losna við heimsveldisstefnu heldur og yfirráð manns
yfir manni í hvaða mynd sem væri. Ég vildi fara í kaf, stíga niður til hinna
kúguðu, vera einn af þeim og taka málstað þeirra gegn harðstjórum. Og
vegna þess að ég varð að hugsa allt í einrúmi gekk ég firnalangt í hatri mínu á
kúgun“.21) Þessi ummæli í bókinni „The Road to Wigan Pier“ (1936) segja
sitt um tilgang þess höfundar sem lauk við „1984“ rétt áður en hann lést árið
1950.
V
Sósíalistum ber engin skylda til að trúa því að mannlegt félag geti í raun
orðið fullkomið, heldur aðeins að það sé hægt að gera það miklu betra
en það er. George Orwell.
Staðleysuskáldsögur, hvort sem þær eru skrifaðar í von um betri framtíð
eða ótta við morgundaginn, hafa ekki reynst mikil bókmenntaafrek. Það
mætti kannski nægja sem skýring, að fremstu höfundar hvers tíma hafa
meira treyst á það sem er til efniviðar en það sem gæti orðið. Hitt kann líka
að vera að í sjálfri bókmenntategundinni séu vissir erfiðleikar fólgnir fyrir
rithöfund. Það er til dæmis augljóst, að í jákvæðu útópíunni, þar sem búið
253