Tímarit Máls og menningar - 01.02.1986, Blaðsíða 41

Halldór Gubmundsson
Sögumaður deyr
Heinrich Böll sneri aftur úr hildarleik seinni heimsstyrjaldarinnar, þar sem
hann hafði verið hermaður og særst þrívegis, til þess að muna. Muna hvað
hafði gerst, og reyna að gera sér grein fyrir af hverju það hafði gerst. Og
ekkert fór meira í taugarnar á honum en sjálfumglatt minnisleysi eftir-
stríðsáranna, hugsanalaus vellíðan í nafni efnahagsundurs, þar sem allir þeir
sem á róttækan hátt hugsuðu öðru vísi áttu ekki heima. Linnulaust andóf
Heinrichs Böll gegn ráðandi öflum og sjálfsánægju þeirra kom í veg fyrir að
hann yrði það nýja þýska þjóðskáld, sem hann hafði alla burði til að verða.
Hann var þannig skapi farinn, að hann hlaut alltaf að streitast á móti því að
taka þátt í þeim dansleik: „Hann gat teygt sig í berin, en hann hrækti þeim
út úr sér,“ sagði Theodor Adorno.
Höfundarverk Heinrichs Böll er umdeilt, og til eru þeir sem fullyrða að
hann hafi aldrei verið sérlega snjall rithöfundur; til þess hafi hann verið allt
of mikill móralisti. Sömu menn kunna að verða fyrstir til að fallast á að hann
hafi verið þörf samviska þjóðar sinnar, maður sem aldrei gekk valdhöfunum
á hönd, sem aldrei gleymdi fortíðinni í stundarrúsi neyslugleðinnar, maður
sem aldrei tók undir þýska þjóðsönginn enda þótt fyrsta erindinu væri
sleppt. Samt var hann auðvitað umfram allt þýskur rithöfundur. En hann
var Þjóðverji sem var andsnúinn Adenauer, rétt eins og hann var kaþólikki á
öndverðum meiði við páfa, Kölnarbúi sem aldrei gat fellt sig við dómkirkj-
una. Einmitt þessi þverstæðukennda staða átti stóran þátt í trúverðugleik
hans, ekki síst erlendis, þar sem hann og Gúnter Grass hófu þýskar
eftirstríðsbókmenntir til vegs. Fræg varð líka þátttaka hans í mannréttinda-
baráttu rithöfunda, svo sem í PEN-klúbbnum. Hann var til dæmis fyrsti
maðurinn sem skaut skjólshúsi yfir Solsénitsín, rússneska rithöfundinn,
eftir að hann neyddist til að fara úr landi.
En þeir sem vilja greina á milli þjóðfélagsstarfs Bölls og höfundarverks,
virða annað en ekki hitt, gleyma því einatt að þetta tvennt er ein heild. Sú
heild verður til vegna þess að Böll tók lífsskoðun sína alvarlega, gerði sömu
kröfur til sín í rithöfundarstarfi sínu og hann gerði til þeirra sem hann einna
helst beindi spjótum sínum að. Og í öllu sínu starfi var hann andsnúinn
þeirri stefnu sem þjóðfélagsþróunin hafði tekið í Þýskalandi eftirstríðs-
31