Tímarit Máls og menningar - 01.02.1986, Blaðsíða 127

Umsagnir um bækur
FORNGRÍSK
MENNINGARARFLEIFÐ
Arisioteles: Um sdlina
Sigurjón Björnsson þýddi
Hið íslenska bókmenntafélag 1985
Það kann að þykja langt seilst til fengs
að snara á íslensku tuttugu og þriggja
alda gömlu grísku sálfræðiriti, enda ekki
auðgert að brúa bilið að því marki, að
20. aldar lesendum verði hugsun hins
forngríska spekings að fullu ljós. I þenn-
an vanda hefir Sigurjón Björnsson ráðist
og Hið íslenska bókmenntafélag gefið
bókina myndarlega út.
I inngangi gerir þýðandi grein fyrir
Aristotelesi og þeim menningaraðstæð-
um, sem hann bjó við. Hann var ágæt-
lega menntaður, nam og kenndi um ára-
bil við akademíu Platons, enda gætir
áhrifa þaðan víða í ritum hans, þótt sjón-
armið og rannsóknaraðferð þeirra séu
ólík. Aristoteles gagnrýnir einnig kenn-
ingar nokkurra annarra eldri spekinga.
Verða þær rökræður á köflum mjög
flóknar og reynir á lærdóm og lipurð
þýðandans að leiða lesendur sína yfir
þær torfærur. Auk þess ræðir hann um
ástand ritanna, en þau hafa geymst mis-
jafnlega, sum glötuð algerlega, önnur
aðeins til í brotum og í yngri afritum
þau sem teljast nokkurn vegin heil —
rétt eins og við þekkjum um íslensk
miðaldahandrit, sem eru þó miklu
yngri. Þessi greinargerð Sigurjóns
greiðir okkur leið til skilnings á
sálarfræði Aristotelesar. Hann dregur
fram sérstaklega muninn á hugsunar-
tækni þeirra Platons. „Annar var hinn
skáldlegi og hagvirki listamaður, sá sem
sá stórar sýnir og setti þær oft og tíðum
fram á dýrlegu líkingamáli. Hinn er
kaldur raunhyggjumaður, gætinn og
varfærinn og gætti þess að fara ekki
lengra en staðreyndir, reynsla og almenn
skynsemi leyfði".
Hvernig sem ber að skýra muninn er
gott að hafa þessa ábending í huga, þegar
við reynum að skilja hin varfærnu skref,
sem hugsun Aristotelesar stígur. Hann
vill skýrgreina þegar í byrjun þann
vanda, sem við er að fást, og láta
kenning sína síðan rísa á grunni stað-
reynda. Þó að Sigurjón nefni Aristoteles
raunvísindamann, gerir hann sér afstæði
slíkrar skýrgreiningar vel ljóst. Aristo-
teles er bundinn af ríkjandi heims-
skoðun sinnar tíðar og jafnvel eigin
kreddum, sem ekki styðjast við raunvís-
indi. Til dæmis um það nefnir Sigurjón
hina teleologisku heimsmynd, þ. e. að
allir hlutir eigi sér yfirskilvitlegan til-
gang (telos). „Strúktúr fyrirbæra er að
hans áliti merkingarlaus nema hann sé til
einhvers“ (44). Við ber einnig að traust
hans á rökvísi hugsunar tæli hann út
fyrir staðreyndamörkin.
Grundvallarhugtök í heimspeki
Aristotelesar eru hyle og eidos, þ. e. efni
til einhvers og form sem efnið fellur í og
öðlast þannig fullnun sem hlutur en þó
framar öllu sem lífvera. „Tiltekinn hlut-
ur er því hvort tveggja í senn efniviður
og form og þetta tvennt verður ekki
sundur skilið" (45). Um þetta grundvall-
aratriði greinir Aristoteles á við meistara
sinn Platon. Sigurjón leitast einnig við
að skýra entelechie-hugtakið, eins konar
eðlislæga stefnumarkandi þroskameg-
117