Tímarit Máls og menningar - 01.02.1986, Síða 123

Mótun nýja Kína
Sovéskri fyrirmyncL hafnad
Kínverskir kommúnistar komust fljótlega að því að sovétsósíalismi sam-
ræmdist ekki hugmyndum þeirra um fullkomið þjóðfélag.
Uppbygging embættismannakerfis og endurskipulagning efnahagskerfis-
ins að sovéskri fyrirmynd gekk ótrúlega hratt fyrir sig eftir stofnun Kín-
verska alþýðulýðveldisins sem stafaði m. a. af því að sterkt ríkisvald átti sér
langa hefð í Kína. „Sovétumsköpun“ hagkerfisins lauk að mestu á tíma
fyrstu fimm ára áætlunar Kínverja 1953 til 1957. Við lok hennar voru öll
iðnfyrirtæki og næstum öll verslun komin undir stjórn ríkisins og yfirgnæf-
andi meirihluti bænda tók þátt í ýmiss konar samvinnuræktun. Uppbygging
nýs stjórnkerfis að sovéskri fyrirmynd tók ennþá skemmri tíma.
Þegar til kom þótti mörgum leiðtogun kínverskra kommúnista, þar á
meðal Mao, skrifræði og enbættismannadrottnun hins nýja skipulags minna
allt of mikið á gamla þjóðfélagið. Þetta var ekki það þjóðskipulag sem þessir
hugsjónamenn höfðu barist áratugum saman fyrir sem skæruliðar til sveita
þar sem þeir bjuggu við sömu kjör og fátækustu bændur. Þeir töldu að
skrifræði, fáveldi embættismanna, sem væru einangraðir frá almenningi, og
mikil miðstýring héldu aftur af sköpunarmætti almennings. Stóra stökkið
1958 til 1960 var tilraun til að brjótast út úr þessum viðjum ríkisforsjár.
Stóra stökkið mistókst hrapallega. Það einkenndist af efnahagslegum
glundroða og óstjórn illa menntaðra og hálfólæsra embættismanna á hverj-
um stað í verksmiðjum og til sveita sem skyndilega fengu frjálsar hendur við
skipulagningu framleiðslunnar þegar miðstýringin var felld niður. Þetta
leiddi til kreppu, matvælaskorts og atvinnuleysis sem neyddi stjórnvöld til
að grípa aftur til sovéskættaðra stjórnaðferða.
Margir leiðtogar Kínverja voru samt sem áður óánægðir með sovéska
kerfið. Höfnun þeirra á sovéskum leiðbeiningum í Stóra stökkinu og
andstaða Kínverja við sovéskt forræði í landvörnum varð líka til þess að
Sovétmenn hættu öllum stuðningi við Kínverja. Kínverskum kommúnistum
fannst þetta sýna heimsvaldastefnu Sovétmanna og sú skoðun að Sovétríkin
gætu ekki verið fyrirmynd kínversks sósíalisma fékk aukinn stuðning.
M enningarbyltingin
Menningarbyltingin var önnur tilraun Kínverja til að segja skilið við
sovésku fyrirmyndina og virkja frumkvæði almennings við að byggja upp
þjóðfélag sem væri laust við skrifræði og einkenndist af raunverulegu
lýðræði, jafnrétti og velsæld. Mao Zedong hvatti æsku landsins til að rífa
niður skrifræðið og valdaeinokun flokksstofnana og taka völdin í sínar
hendur. En í stað þess að Rauðir varðliðar kæmu á alþýðuvöldum, varð
Menningarbyltingin til að auka valdaeinokun og valdníðslu embættismanna
TMM VIII
113