Tímarit Máls og menningar - 01.06.1997, Blaðsíða 80

GUÐBERGUR BERGSSON
undarlega kletta sem enginn hér á landi mundi kannast við eða vilja viður-
kenna. Þeir lutu ekki þyngdarlögmálinu og ættu því ekki upp á pallborðið
hjá okkur. Við fyndum seint eða aldrei þjóðarvitund okkar í órökréttu
landslagi, þó við þykjumst finna hana núorðið, ekki í anda íslendingasagn-
anna, heldur í því landslagi eða efninu sem hugsar hvorki né hefur að geyma
andagift, felur ekki í sér mannlega vitund, er oft gosaskan tóm. Getur askan
verið okkar tákn? En síst af öllu vildum við sofa í borg undir þannig klettum
nema hrun þeirra í jarðskjálfta og næstum dauði okkar en giftusamleg
björgun „fyrir mikla mildi“ tryggði að við fengjum umfjöllun í erlendum
fjölmiðlum.
Þá held ég sé betra að búa í Reykjavík, segði fólk, loks orðið ánægt með
borgina sína og kannski ráðhúsið líka.
í lok miðalda og við upphaf endurreisnarinnar var eðlilegt að listmálarar
færðu á töflur myndir af órökréttu, oft alröngu umhverfi og landslagi, vegna
þess að því rökréttara sem skipulag borganna varð og lífshættir manna þar
í húsum og á götum átti að liggja í augum uppi að náttúran er ekkert nema
óreiða. Maðurinn gerði sér grein fyrir hvað hún var órökrétt, merkingarlaus,
nema hann tæki til höndunum, breytti og gæfi henni skynsamlegt gildi með
verkum sínum, ekki táknrænt gildi heldur notagildi. Vitinu bar að ráðast á
óreiðuna með rökhyggju, skipuleggja hana, höggva skóga og rækta í staðinn
gullna akra, grafa auð úr jörð og gera hinn ósýnilega hluta náttúrunnar
sýnilegan. Þá kom fljótt í ljós að meiri auðlegð var í hinu falda en því
auðsæilega, það átti jafnt við um manninn og náttúruna. Með góðu skipulagi
varð jarðarskiki í borg meira virði en landflæmi t.d. í Asíu, og í ósýnilega
vitinu var meiri auður fólginn til arðsamra starfa en í hendinni senr hver
maður gat séð og dæmt um hæfni og gildi verka hennar.
Mönnum var áfram skylt að fylgja orðum Biblíunnar á sumum sviðum,
þótt þeir hættu að trúa bókstaflega á hana og gerðu jörðina sér undirgefna.
Listræn sköpun átti ekki að vera lengur huglægt spor sem er stigið inn í ríki
hins óþekkt, listirnar áttu að sanna að börnum jarðarinnar getur liðið betur
í hinu þekkta en óþekkta og það sé æskilegt að vera með hugann og líkamann
hvergi nema í raunsæinu. Stefna mannsandans var á góðri leið með að verða
það sem nútíminn telur vera trú og fagnaðarerindi sitt: Því þekktara sem allt
verður þeim mun betra fyrir afkomuna.
Þannig erum við næstum komin að vandanum sem blasir við okkur, ef
við lítum til komandi aldar, þeirrar tuttugustu og fyrstu, talið frá fæðingu
Krists. Helsti vandinn andspænis nýrri öld er þetta: Á hvaða hátt getur
mannkynið lifað í gerþekktum heimi með alþekkta náttúru, innan um fólk
sem gengur alltaf með sálarlífið utan á sér og úr munninum lafir borði,
svipaður guðsorðalindanum sem var oft á málverkum frá miðöldum, t.d.
78
TMM 1997:2