Tímarit Máls og menningar - 01.06.1997, Side 103

RITDÓMAR
ekki í þær. „Fræðin“, ef svo má segja, eru
komin inn á allt aðrar brautir, eins og
spámaðurinn hafi aldrei verið til.
En ef það þurfti áannaðborðað styðj -
ast við einhvern hugmyndasmið, hefur
valið í sjálfu sér ekki tekist illa. Meðan
flestir gúrúar sjöunda áratugarins eru nú
að hverfa sporlaust inn í það víðáttulausa
ríki, þar sem ekki eru einu sinni skuggar
á ferð, er Michel Foucault nánast sá eini
sem virðist ætla að hjara: menn sýna
hugmyndum hans sífellt áhuga og hafa
þær að einhverju leyti að leiðarljósi. En
því fer samt víðsfjarri að þær hafi hlotið
almenna viðurkenningu, og margir þeir
sem notfæra sér aðferðir hans í rann-
sóknum sínum draga samt enga fjöður
yfir það að ýmsar helstu kenningar hans
hafi reynst hæpnar og jafnvel alrangar.
Þegar svo er í pottinn búið, er í rauninni
ekki nema ein leið til að beita aðferðum
Foucaults á frjóan hátt, og hún er sú að
meta gildi hverrar hugmyndar fyrir sig í
beinu einvígi við afmarkað viðfangsefni.
En fyrir slíkar rannsóknir er bók-
menntasaga eins og þessi þó tæpast rétti
vettvangurinn. Hins vegar er hætta á að
aðrar leiðir sem virðast fyrir hendi leiði
ekki annað en í ógöngur: það er einkum
og sér í lagi hæpið að endursegja ein-
hverjar af kenningum meistarans
franska eins og viðtekin sannindi sem
hægt sé umsvifalaust að miða við og há-
timbra svo á slíkum grundvelli enn aðrar
kenningar.
Þótt margt sé harla vel skrifað í kafl-
anum um upplýsingaröldina, ekki síst
upphafið þegar höf. slæst í för með þeim
Eggerti Ólafssyni og Bjarna Pálssyni upp
á Heklu sumarið 1750 og sér margt og
mikið af þeim sjónarhóli, er því miður
ekki laust við að hann villist ofan í þenn-
an pytt. Það tæki allt of mikið rúm að
fjalla um einstök atriði, en á tvennt er þó
rétt að benda.
Annað er það sem snýr að lesendum
bókmenntasögunnar. Ef á að reyna að
endursegja flóknar kenningar Michel
Foucaults í nokkrum orðum er mikil
hætta á að árangurinn verði marklítill og
illskiljanlegur þeim sem er ekki á ein-
hvern hátt kunnugur verkum heimspek-
ingsins, og eigi þar af leiðandi lítið erindi
til íslenskra lesenda. Ég á t.d. erfitt með
að sjá hvernig menn eiga að geta skilið
hugarfarslýsinguna bls. 50-52 í bók-
menntasögunni án þess að þekkja kafl-
ann um „prósa veraldarinnar“ í riti
Foucaults „Orðin og hlutirnir“, eða þá
áttað sig á bollaleggingunum um Don
Kíkóta, bls. 147-151, án þess að vita
hvaða hlutverk hann hefur í röksemda-
færslu Foucaults í sama riti.
Hitt er nokkuð víðtækara. Því hefur
stundum verið haldið fram, að viðhorf
Michel Foucaults gangi þvert á alla sagn-
ffæði: hann leitast nefnilega við að skil-
greina einhver „þekkingarkerfi“ sem séu
á bak við alla þekkingu manna á ein-
hverju ákveðnu tímabili og standi gjarn-
an öldum saman áður en þau víki fyrir
öðru „þekkingakerfi". Þessu viðhorfi
fylgja því mjög miklar alhæfingar, full-
yrðingar um eitthvað sem á að gilda um
ákveðin fýrirbæri í heild á löngum tíma.
En fátt er því miður eins vandmeðfarið
og alhæfingarnar, kannske geta einhverj-
ir meistarar orðað þær þannig að þær
hafi eitthvert gildi, en um leið og menn
fara að taka þær hver eftir öðrum er voð-
inn vís.
Þetta má skýra með einu dæmi. Yfirlit
um sjálfsæfisögur á upplýsingaröld hefst
á inngangi um þróun þessarar bók-
menntagreinar almennt, og segir þar
m.a. (bls. 115, með tilvísunum í ýmsa
kenningasmiði, Foucault og aðra):
„Játningar Ágústínusar urðu með tím-
anum að lykiltexta ásamt lífssögu
heilags Antoníusar sem rituð var um
miðja 4. öld. Þessi verk mótuðu ásamt
píslarsögu guðspjallanna kristilega
sjálfstúlkun fram á 18. öld eins og æfi-
saga séra Jóns Steingrímssonar ber
vitni um. Þeim fylgdi aragrúi eftirlík-
inga sem einkennast af útþurrkun hins
persónulega enda kom þróun mið-
aldakirkjunnar í veg fyrir veraldlega
TMM 1997:2
101