Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Síða 11

TÖFRAR HINS ÓVÆNTA
inn hestasveinn dirfast að tala þannig við húsbónda sinn. Að sjálfsögðu ekki:
vinátta Sansjós er hluti af þeirri nýju prósafegurð sem Cervantes uppgötvaði:
„smábarn gæti talið honum trú um að það sé nótt um hábjartan dag: vegna
þessarar einfeldniþykir mérjafn væntum hann ogmitteigið lífogégferekkifrá
honum, sama uppá hverju hann tekur“, segir Sansjó. (Trim hjá Laurence
Sterne eða Jakob forlagasinni hjá Diderot tala um húsbændur sína í sama
dúr.) Dauði Don Kíkóta er því átakanlegri sem hann er prósaískari: laus við
alla tilfmningasemi. Hann hefur lokið við að ganga frá erfðaskránni og liggur
síðan banaleguna í þrjá daga, umkringdur fólki sem þykir innilega vænt um
hann; en „það aftrar ekki frænkunni frá því að borða, ráðskonunni frá því að
drekka ogSansjófrá því að vera ígóðu skapi. Þvíþað að eiga von á arfi þurrkar
út eða slær á sorg mannsins vegna hins látna.“
Víða í skáldsögunni telur Cervantes upp fjölmargar riddarasögur. Hann
nefnir ævinlega titlana en aldrei höfundana. Virðingin íyrir höfundinum og
siðferðislegum rétti hans var ekki langt á veg komin á þessum tíma. En þegar
hann kemst að því að annar rithöfundur hafi eignað sér persónur hans bregst
hann við á sama hátt og nútímahöfundur myndi bregðast við: sem reiður og
stoltur skapari: „Don Kíkóti fæddist fyrir mig og égfyrir hann. Hann fram-
kvæmdi, ég skrifaði. Ég og hann erum eitt og hið sama ...“ Þarna eru komin
frumeinkenni skáldsagnapersónu: hún er einstakt og óviðjafnanlegt sköp-
unarverk, óaðskiljanlegur hluti af frumlegri hugsun eins einasta höfundar.
Enginn gat hugsað sér Don Kíkóta fyrr en hann hafði verið skrifaður; hann
var hið óvænta sjálft; og þaðan í frá var ekki hægt að hugsa sér mikla skáld-
sagnapersónu (eða mikla skáldsögu) án töfra hins óvænta.
Don Kíkóti útskýrir fyrir Sansjó að Hómer og Virgill hafi ekki lýst persón-
unum „eins ogþær voru, heldur eins ogþær áttu að vera þannig að þær gætu
orðið komandi kynslóðum siðferðileg fyrirmynd.“ Sjálfur er Don Kíkóti hins
vegar allt annað en fýrirmynd. Skáldsagnapersónur ætlast ekki til þess að
fólk dáist að þeim af siðferðisástæðum. Þær ætlast til að fólk skilji þær, sem er
allt annað mál. Hetjur söguljóðanna sigra, og halda reisn sinni allt til hinstu
stundar, jafnvel þótt þær bíði lægri hlut. Don Kíkóti bíður ósigur. En það er
ekki nokkur einasta reisn yfir því. Þannig liggur þetta ljóst fyrir alveg frá upp-
hafí: líf mannsins er ósigur. Það eina sem við getum gert gagnvart þeim
óumflýjanlega ósigri sem við nefnum líf er að reyna að skilja hann. Þetta er
það sem réttlætir tilveru listar skáldsögunnar.
Friðrik Rafnsson þýddi.
Grein þessi birtist sem formáli að útgáfu á Don Kíkóta eftir Cervantes í
heimsbókmenntaröð Oxford UniversityPress, World’sClassics, íjúlí 1999.
TMM 1999:3
www.mm.is
9