Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Blaðsíða 104

MÁRJÓNSSON
Mabillon helst skrifaði um í umræddu riti. Athugun af þessu tagi ætti að gefa
betri svör en bók mín gerir við mjög góðri spurningu Einars Más: „hvaða
áhrif hafði þessi volduga hreyfing, sem Mabillon má teljast upphafsmaður
að, á aðferðir, viðhorf og hugmyndaheim Árna Magnússonar, hver var af-
staða hans sjálfs á þeim sviðum sem forkólfa fræðanna greindi á, og hvernig
má segja að hann hafi komið inn í þessa hreyfingu?“ (bls. 150)
Með „samanburð“ er auðveldara um vik. Ég get þess vegna borið saman
aðferðir Árna og kínverskra fræðimanna á 12. öld þótt eðlilegra sé að taka
fyrir fræðimenn sem eru nær Árna, til dæmis Nikulás Heinsius sem Einar
Már nefnir (bls. 150) eða aðra fræðimenn á 17. öld, helst þá sem fengust við
miðaldir og fornar bókmenntir á þjóðtungum svo sem engilsaxnesku, írsku
eða frönsku. ítalskir húmanistar frá miðri 14. öld til loka 15. aldar eru og
kjörnir sem spegill fyrir aðferðir Árna vegna þess að þeir lögðu þann grund-
völl sem hann starfaði á. Af nógu er að taka og má nefna tillögur Lorenzo
Valla að bættum texta á Rómarsögu Lívíusar eða athugasemdir við texta
Nýja testamentisins sem hann vann lengi að og Erasmus gaf út í París vorið
1505.4 Að bera fílólógíska aðferð Árna saman við rit svona karla er áhugavert
viðfangsefni sem ég reyndar vinn að meðfram stafrænni útgáfu á verkum
hans: hvernig styðja þeir mál sitt? hvað vita þeir um handrit? hvernig meta
þeir texta? Og hvernig leysti Árni úr sömu vandamálum? Hingað til hef ég
bara klórað í yfirborðið og einkum skoðað efni frá fyrstu árum Árna í Kaup-
mannahöfn. Ævisagan ber þess merki og betur má ef duga skal.
Ég reyndi í ævisögunni að stilla umfjöllun um erlent samhengi í hóf og
jafnframt að hafa slíkar lýsingar fræðandi fremur en túlkandi, ef svo má að
orði komast. Dæmi eru umræða um evrópska fræðimennsku á 17. öld (bls.
41-43) og upplýsingar um Norðurlandaófriðinn mikla (bls. 281). En þegar
lýst er slíku samhengi er hætt við að textinn verði yfirborðslegur eða jafnvel
goðsagnakenndur magnist einfaldanir um of. Örðugt er að hitta á réttan tón
og Einar Már flýgur of hátt þegar hann í ritdómi sínum nefnir til sögunnar
rit Lorenzo Valla um gjafabréf Konstantínusar keisara: „Þegar Laurenzo
Valla sýndi fram á að skjalið, sem átti að sanna að Konstantínus keisari hefði
gefið páfa yfirráð yfir öllum vesturhluta Rómaveldis, væri í rauninni seinni
tíma fölsun, markaði það tímamót í sögu Evrópu, ekki aðeins af því þetta
falsaða plagg hefði öldum saman verið mikilvægt vopn í hendi páfa til að
berjast fyrir veraldlegum yfirráðum, heldur líka af því að þarna var farið að
beita raunhæfri textagagnrýni“ (bls. 149). Þetta er ónákvæmt og eiginlega
villandi, nokkuð sem sýnir að þegar lýst er erlendu samhengi íslenskrar sögu
er ekki nóg að grípa til almennrar þekkingar og uppflettirita heldur þarf að
koma til nákvæm og yfirgripsmikil vitneskja um útlenda sögu. Einar Már
gerir lítið úr því sem hann nefnir „einhverja sögulega smásjá" en hampar
102
www. mm. ís
TMM 1999:3