Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Blaðsíða 17

TILBRIGÐI VIÐ FORTÍÐ
þegar þriðji aðili miðlar þeim til áhorfenda eða lesenda í formi sem krefst
mikillar einföldunar, til dæmis í dagblöðum, útvarpi, sjónvarpi og í fræði-
legum yfirlitsritum.
Kenningar Derrida um afbyggingu hafa gjarnan verið teknar sem dæmi
um póstmódernisma í heimspeki og hver kyns hugvísindum. Afbygging
snýst um að rjúfa þann blekkingarvef sem orðræðan spinnur í kringum
manninn sem mótar sjálfsmynd sína og þar með sjálfsveru í tengslum við
umrædda orðræðu. Með því að skynja vald og merkingu einstakra orða í
tengslum við orðræðuheildina og þar með menningarumhverfið er unnt að
afbyggja orðræðuna; sýna fram á hvernig merking og margræðni orðs mót-
ast af því samhengi sem það er skoðað út frá. Með því að afbyggja orðræðuna
í því skyni að sjá í gegnum hana eygir maðurinn von um að losna úr þeim
fjötrum sem orðræðan leggur á hugsun hans.5 Skoði maðurinn ekki orðræð-
una, og þar með menninguna, út frá þessu gagnrýna sjónarhorni á hann á
hættu að verða strengjabrúða menningarinnar; menningar sem einkennist
af hraða, einföldun og tækniþróun sem á sér ekki annað markmið en
tækniþróunina sjálfa og leiðir því til tilgangsleysis. Sá sem gengur póst-
módernismanum á vald með þessum hætti er ekki aðeins meðvitaður um þá
firringu sem tæknin hefur skapað og mótar líf hans heldur veldur firringin
honum engum áhyggjum. Hann gengst glaður við henni. Þessu lýsir Hall-
grímur Helgason vel í skáldsögu sinni 101 Reykjavíkþ ar sem aðalsöguhetjan,
Hlynur Björn, er meðvitaður um að hann er fangi þeirrar menningar sem
hann bindur tilvist sína við en gengst um leið áhyggjulaus við því ófrelsi sem
hann sem hugsandi vera býr við. Hlynur Björn er ekki aðeins laus við tilvist-
arkreppuna heldur er honum nákvæmlega sama um þá tilvistarblindu sem
hann sem fangi orðræðunnar er sleginn. Hlynur Björn er því í vissum skiln-
ingi holdtekning þess ástands sem nefnt er póstmódernismi.
Eins og dæmin af Derrida og Hlyni Birni gefa til kynna má skipta póst-
módernistum í tvo hópa (þó með þeim fyrirvara áð hugmyndafræði síðar-
nefnda hópsins byggist á því að öll mörk séu tilbúningur einn, gerð til þess
eins að einfalda hlutina en um leið festa skilgreiningarvald orðræðunnar enn
frekar í sessi). í fyrrnefnda hópnum eru póstmódernistar sem gengist hafa
við því ástandi sem nútíminn hefur skapað; þeir eru meðvitaðir fangar þess
kerfis sem orðræða nútímans hefur þröngvað upp á þá en eru jafnframt svo
fastir í blekkingarvef orðræðunnar að ekki er nóg með að þeir sjái enga leið
út heldur stendur þeim á sama um blekkingarvefmn.
Síðari hópurinn hefur að geyma einstaklinga sem bregðast við blekkingu
orðræðunnar og þeim skorðum sem hún setur hugsun mannsins. Með því
að læra að lesa í táknkerfi menningarinnar eða bregðast við þeim öflum sem
móta gildismat manns og viðhorf er unnt að losa um það tangarhald sem
TMM 1999:3
www.mm.is
15