Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Blaðsíða 10

MILAN KUNDERA
óviss, fólk reynist vera öðruvísi en það heldur að það sé. Octavio Paz hefur
réttilega sagt að kímnin sé hin „mikla uppfinning“ nútímans, og að hún sé
nátengd fæðingu skáldsögunnar, einkum Cervantesi (og ég bæti við: og
Rabelais, sem er hinn forfaðirinn).
Ást Don Kíkóta á Dúlsíneu er eins og einn allsherjar brandari: hann er ást-
fanginn af konu sem hann hefur aðeins séð augnablik, eða ef til vill aldrei.
Hann er ástfanginn, en eins og hann segir sjálfur „einungis vegna þess aðfar-
andriddarar eiga að vera það“. Ógleymanleg er hún senan úr tuttugasta og
fimmta kafla fyrri hlutans: Don Kíkóti sendir Sansjó til Dúlsíneu til að tjá
henni hversu brennheitt hann elskar hana. En hvernig á að lýsa eldheitri ást?
Hver er mælikvarðinn á tilfinningar? Það verður að gera eitthvað stórbrotið!
Don Kíkóti tekur því niður um sig fyrir framan Sansjó, hann er ber að neðan
en í skyrtunni að ofan og fer að steypa sér kollhnísa, velta sér til og frá og
standa á höndum.
Framhjáhald, svik, ástarsorg, þetta er nokkuð sem hefur fylgt sagnaskáld-
skap allt frá upphafi. En Cervantes er ekki að setja spurningarmerki við
elskendurna, heldur ástina, sjálft hugtakið ást. Því hvað er ást ef maður elskar
konu án þess að þekkja hana? Einföld ákvörðun um að elska? Eða jafnvel
eftiröpun? Það er ekki út í hött að spyrja að þessu og spurningunni er ekki
varpað fram í ögrunarskyni: ef við hefðum ekki allt frá blautu barnsbeini átt
okkur fyrirmyndir að ástinni, myndum við þá vita hvað þetta orð þýðir: að
elska? (Við erum ekki langt frá Emmu Bovary: hefði hún þjáðst svona mikið
tilfinningalega ef hún hefði ekki látið stjórnast af fyrirmyndum um róman-
tíska ást?) Það er þessum stórkarlalega brandara um ást Don Kíkóta á
Dúlsíneu að þakka að tjald fullvissunnar rifnar skyndilega; þá opnast
víðáttumikið áður óþekkt svæði þar sem allar skoðanir, allar tilfinningar,
allar mannlegar kringumstæður verða að tilvistargátum.
Aumingja Alfonso Quijada reyndi að verða goðsagnapersóna farandridd-
arans. Sem betur fer fyrir bókmenntasöguna tókst Cervantesi hið gagn-
stæða: hann sendi goðsagnapersónuna aftur niður: niður í heim prósans.
Prósi: orðið þýðir ekki einungis: óbundið mál; það þýðir líka: það
áþreifanlega, hversdagslega, líkamlega í lífinu. Hvorki Akkíles né Ódysseifur
hugsuðu nokkurn tíma neitt um tennurnar í sér, en þeir Don Kíkóti og San-
sjó hafa eilífar áhyggjur af tönnunum, þeir fá tannpínu, það vantar í þá tenn-
ur. „Vittu það, Sansjó, að demantur er ekki eins dýrmœtur og tönn.“ En
prósinn er ekki einungis sú hlið lífsins sem er sársaukafull eða lágkúruleg,
heldur er hann einnig fegurð sem fólki hefur yfirsést fram til þessa: fegurð
lágstemmdra tilfinninga, til dæmis sú kumpánlega vinátta sem Sansjó finnur
til í garð húsbónda síns. Don Kíkóti snuprar hann fyrir sýna sér virðingar-
leysi og vera með eilífa munnræpu og bendir á að í riddarasögu myndi eng-
8
www.mm.is
TMM 1999:3