Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Síða 106

MÁRJÓNSSON
er orðið „papa“ notað um páfa sem ekki tíðkaðist svo snemma. Gjafabréfið
var þar að auki á lélegri latínu. Ekki getur Valla sér til hvenær skjalið kunni að
hafa orðið til en vissi hvenær það kom fyrst við sögu í samskiptum páfa og
keisara, nefnilega árið 817. Ritið er skrifað af mikilli andagift og sannfæring-
arkrafti. Valla ávarpar Konstantín og Silvester og lætur þá halda ræður. Það
er ekki langt, rétt um hundrað blaðsíður í litlu broti.6
Umdeilt er hvers vegna Valla tók sér fyrir hendur að skrifa gegn gjafabréfi
Konstantínusar. Hann skýrir ekki frá því sjálfur en tekur þó í upphafi texta
síns fram að hann hafi til þessa lagt sig í líma við að skrifa gegn viðteknum
hugmyndum og spáir því að nú muni menn enn reiðast sér, jafnvel meira en
nokkru sinni fyrr. Rammt hefur kveðið að því í fræðilegri umfjöllun að Valla
hafi skrifað ritið beinlínis fyrir Alfonso konung til notkunar í baráttu hans
við Evgeníus páfa en þeir voru höfuðandstæðingar meðan Alfonso sat um
Napólí. Wolfram Setz fullyrti hins vegar árið 1975 að það fengi ekki staðist
heldur hefði tilgangur Valla verið bókmenntalegur og fræðilegur, þótt ekki
yrði fram hjá því litið að beint tilefni hefðu verið umræður á kirkjuþingum í
Basel og Flórens sem ætlað var að endurreisa einingu innan kirkjunnar og
skapa frið um starfsemi hennar. Ritið er enn síður skrifað gegn embætti páfa
eða kirkjunni sem slíkri, því Valla vildi ekkert ffekar en fá vinnu í Róm og Sal-
vatore I. Camporeale hefur lagt til að jafhvel megi líta á ritið sem ávarp til Ev-
geníusar páfa um að láta nú af veraldlegri umsýslu og sinna því sem kirkjan í
raun og veru eigi að sinna.7
Meiru varðar að röksemdir Valla boðuðu ekkert nýtt. Gjafabréf Konstan-
tínusar hafði lengi sætt gagnrýni á þeirri pólitísku forsendu að páfi ætti ekki
að hafa veraldleg yfirráð. Þetta álitu ekki minni menn en Bernharður af
Clairvaux, Petrarca og Dante. Bréfið sem slíkt var fyrst tekið í gegn undir lok
14. aldar er ítalski lögfræðingurinn Baldus de Ubaldis benti á að orðalag á
nokkrum stöðum fengi ekki staðist miðað við að skjalið ætti að vera frá 4.
öld. Á kirkjuþinginu í Basel árið 1433 gerði síðan Nikulás af Kusa allsherjar
atlögu að gjafabréfmu, fullyrti að ekkert benti til að bréfið hefði verið í um-
ferð næstu aldir á eftir og sýndi að hvergi yrði þess vart að keisarar eða páfar
færu effir því. Að mati Nikulásar var gjafabréfið tilbúningur (conficta
scriptura) en hann lét fulltrúum á kirkjuþinginu eftir að draga frekari álykt-
anir. Valla fylgdist grannt með því sem fram fór á þinginu og þekkti óefað til
ræðunnar, sem annars hafði lítil áhrif á viðstadda þótt margir væru því fylgj-
andi að páfi léti af veraldlegum afskiptum. En ekki nóg með það, heldur virð-
ist Valla í röksemdafærslu sinni að mörgu leyti herma eft ir bréfi sem Petrarca
skrifaði árið 1361 gegn tveimur falsbréfum sem eignuð voru Sesari og Neró.8
Síðast en ekki síst urðu áhrif ritsins fremur lítil. Hvorki guðfræðingar né
lögfræðingar létu sannfærast og allra síst páfi. Vinir sem Valla sendi eintak
104
www.mm.is
TMM 1999:3