Skáldskaparmál - 01.01.1990, Blaðsíða 14

12
Jakob Benediktsson
retorískum stílbrögðum. Þar eru að verki kirkjunnar menn, allt frá Grími
Hólmsteinssyni til norðlenska skólans sem kenndur hefur verið við Berg
Sokkason og hans samtíð á fyrri hluta 14. aldar. Með þessum stílsmáta eru bæði
endursamdar eldri heilagra manna sögur og biskupasögur, og helgisögur eru
þýddar að nýju. Þessi stíll er greinilega upprunninn hjá klerkum og klaustra-
mönnum og er í algerri andstæðu við hinn innlenda sögustíl og engu síður við
þann stíl sem tíðkaðist í elstu þýðingum helgirita. Fyrirmyndanna er vafalaust
að leita í latínuritum og undirstaðan sennilega vaxandi latínulærdómur í
klaustrum og á biskupsstólum ásamt auknum kosti erlendra bóka, en um hann
sjást greinileg merki einmitt á þessu skeiði.
Þetta einkennilega fyrirbæri í íslenskri bókmenntasögu hefur lítið verið
rannsakað, og skýringar á þessari andhverfu stílþróun liggja ekki í augum uppi.
Er þarna kannski um að ræða annarsvegar vaxandi sjálfstæði kirkjuvalds og
nánari tengsl við erlendan kirkjulegan lærdóm, hinsvegar andstöðu leikmanna
við kirkjunnar menn, samfara breyttum bókmenntasmekk í átt til meiri
fágunar? Spyr sá sem ekki veit; en hér er ástæða til rannsóknar og vangaveltna
sem eru á sviði bókmenntafræðinga. Eitt er þó nokkurn veginn ljóst: hvorug
stefnan varð langlíf. Skrúðstíllinn missti máttinn þegar leið á 14. öldina, og svip-
uðu máli gegnir um fágunina á stíl Islendingasagna. I yngri handritum eru
skrifaðar upp sögur jafnt eftir lengri gerðum og styttri, án þess að á þeim séu
gerðar verulegar stílbreytingar.
Því hefur verið slegið fram að sú fágun á stíl Islendingasagna sem ég hef
drepið á sé síðasti anginn af gamalli afstöðu skrásetjara til munnlegra sagna, því
frjálsræði sem skrifararnir höfðu gagnvart efnivið sínum.3 Sú kenning er
vitaskuld ósannanleg, og að minni hyggju ekki sennileg, enda hafa ekki verið
færð að henni nein frambærileg rök. Raunar má minna á að styttingar koma
líka fyrir á annars konar textum en Islendingasögum, svo sem í Stjórnarhand-
ritinu AM 226 fol., sem skrifað er á þriðja fjórðungi 14. aldar. Þar er síðasti
hluti Stjórnar talsvert styttur og breyttur, Rómverja saga mikið stytt, svo að
stundum er aðeins um útdrátt að ræða, Alexanders saga einnig nokkuð stytt.
Hér eru vitaskuld aðrar ástæður að baki en hugmyndir um munnlega geymd.
Með þessum sundurlausu þönkum vildi ég aðeins benda á þau vandamál sem
stafa af mismunandi varðveislu textanna og mismunandi gerðum sumra sagna,
en bókmenntarannsóknir geta naumast leitt þær með öllu hjá sér, a. m. k. ekki
ef þær ætla sér að kafa eitthvað í stíl þeirra og framsetningu. Og þá kemur enn
að eilífðarvandamálinu um upphaflegan stíl Islendingasagna, hvernig hann er til
orðinn og hverjar hafi verið fyrirmyndir hans.
Nú ætla ég ekki að rekja deilurnar um sagnfestu og bókfestu, en eitt atriði
vildi ég þó nefna til umhugsunar. Menn hafa löngum bent á að elstu þýðingar
á norræna tungu, hómilíur og heilagra manna sögur, hafi þjálfað íslenskt ritmál
áður en Islendingar fóru að semja konungasögur og Islendingasögur. Sá lærði
miðaldafræðingur W. R Ker lét svo um mælt fyrir löngu að íslendingasögur
væru engan veginn ómenguð norræn ritverk, óháð almennum bókmennta-