Skáldskaparmál - 01.01.1990, Blaðsíða 107
Grettla
105
nauðum. En nú eru álög þrælsins tekin að hrífa, dyggðaríkt framtak snýst upp
í megnustu ógæfu, leiðir til sektar og útlegðar. Furðuleg þversögn forlaga-
hyggjunnar tekur nú að birtast: Grettir veit hvað mun leiða af því að sækja
eldinn og eru efasemdir hans um hversu þarfleg þessi ferð muni vera tvíteknar
svo ekkert fari á milli mála - samt fer hann. Mynd hetjunnar er nú nánast full-
mótuð, því við líkamlegt atgervi og hetjulega framgöngu hefur nú bæst æðru-
leysi gagnvart óumflýjanlegum örlögum og dýrkeypt viska. Þetta samspil
forlaga og frumkvæðis er undirstrikað þegar Grettir reynir fyrir konungi að
hreinsa sig af áburði um ásetningsverknað - þá ónýtist skírslan vegna þolleysis
hans, hann lætur einhvern púka slá sig út af laginu með fúkyrðum. Þannig
tvinnast saman forlög - eða álög Gláms - og skapgerðarbrestir Grettis: hann er
vissulega æðrulaus og þolgóður gagnvart örlögum sínum, þótt hann viti hver
ævi hans mun verða gefst hann ekki upp - en hann hefur enga stjórn á skapi
sínu í augnabliksæsingi, er þollaus, og það nýtti Glámur sér þegar hann bölvaði
Gretti. Álögin koma því í senn að innan og að ofan. Þetta verður ekki aðskilið.
Þessi 4. þáttur er stuttur, kaflar 38-42, en þar er miklu efni þjappað saman.
Eins og hinir þættirnir endar hann í risi: í 41. kafla er samræða þeirra bræðra,
Grettis og Drómundar og sá kafli er einn hinn mikilvægasti í bókinni. „Betur
þætti mér /.../ þó að væru mjórri og nokkuru gæfusamlegri" segir Þorsteinn
við Gretti um handleggi hans og Grettir svarar: „Satt er það sem mælt er að engi
maður skapar sig sjálfur“ (bls. 1018). Hér er sögnin náskyld orðinu sköp - örlög
- og jafnframt því að mega heita málsvörn Grettis er hér á ferðinni tiltekin
grundvallarhugsun sem liggur að baki sögunni allri um að mönnum séu
ásköpuð einhver forlög sem stýri lífi þeirra. Þetta er ekki sú kristilega hugsun
að guð hafi búið til manninn, heldur að tiltekin öfl, góð eða ill, beini lífi
mannanna í ákveðna farvegi. Það er ekki tilviljun að Grettir segir þetta við
gæfumanninn Þorstein Drómund og eftir að andstæður þeirra hafa enn einu
sinni verið áréttaðar með handleggjasamanburði sem er útlegging á setningunni
um gæfuna og gjörvileikann, segir Þorsteinn að hann muni hefna Grettis, og
hefur höfundur þá, jafnframt því að hamra enn einu sinni á lykilstefi bókar-
innar, undirbyggt lokaþátt hennar og réttlætt að þar segi nokkuð af Drómundi
og gæfu hans.
Rétt eins og annar og fjórði þáttur mynda nokkrar hliðstæður gera þriðji og
fimmti þáttur það einnig.
Eins og þriðji þáttur á sá fimmti sér nokkurn aðdraganda þar sem Grettir
víkur af sviðinu um stundarsakir og höfundur reynir að undirbúa komu hans
til íslands með því að rissa upp ástand mála hér, svo hann geti blandað sér beint
í viðburði dagsins; höfundur er enn að finna Gretti stað í samfélaginu, að velta
fyrir sér andstæðunni milli vígamanns og samfélags. Aðdragandinn að fimmta
þætti er lengri og mikilvægari en sá í þriðja hluta sem tengdist aðalsögunni
fremur þematískt en atburðalega - þar var andstæðan margumrædda í gervi
Þorgeirs Hávarssonar og Þorgils Mássonar, en sú árás fólskunnar á friðsemdina
tengdist illa öðrum atburðum. Hér nær aðdragandinn yfir kafla 42-47 og hér