Skáldskaparmál - 01.01.1990, Side 21

Munnmenntir og fornsögur
GÍSLI SIGURÐSSON
1. Ekkert er vitað um uppruna Islendingasagna
Islendinga sögur eru ritaðar bókmenntir, flestar varðveittar í handritum frá
fjórtándu og fimmtándu öld, og fjalla um atburði sem eru látnir gerast á níundu,
tíundu og elleftu öld. Meira vitum við eiginlega ekki með vissu. Þó er ekki öll
sagan sögð með þessu því að hinar rituðu sögur virðast byggja á eldri munnlegri
sagnahefð án þess að nokkur maður viti hvaða hlutverki sú hefð hefur gegnt við
ritunina. Með munnlegri hefð er þá átt við sagnahefð sem hefur ekki kynnst
ritun svo að ekki er hægt að miða við neina „rétta“, skráða gerð sögu.
Raunar er ekki hægt að sanna að Islendinga sögur tengist á nokkurn hátt
munnlegri hefð. Sögurnar gætu verið þrettándu aldar tilbúningur hugmynda-
ríkrar klerkastéttar sem var vel að sér í latneskum málsháttum og guðfræði og
vildi áminna samtíðarmenn sína um kosti kristni og nauðhyggju hetjuhug-
sjónar. Slíkt er að vísu fjarska ólíklegt en hugsanlegt engu að síður rétt eins og
það er hugsanlegt að hraðlygnir og skapandi menn í hagsmunabaráttu hafi tekið
sig saman á tólftu og þrettándu öld og skáldað Landnámu og síðan hafi
persónur þaðan verið notaðar sem uppistaða í Islendinga sögur.
Vegna þessarar óvissu um uppruna og tengsl við munnlega sagnahefð hafa
margir tekið þann kost að halda sig við það sem hefur varðveist, hinar rituðu
bókmenntir, og fjalla aðeins um hina eiginlegu texta og handrit þeirra. Texta-
fræðingar halda jafnvel að þar með séu þeir að fást við vísindi eða eitthvað
raunverulegt og haldbetra en ósannanlegar vangaveltur um uppruna og munn-
mæli. Þetta held ég að sé falskt öryggi sem gefur ranga mynd af íslenskum
fornsögum.
Ég held að alltaf verði að tala um uppruna Islendinga sagna og tengsl þeirra
við munnlega hefð og taka afstöðu til þeirra vandamála sem þar blasa við áður
en hægt er að segja nokkurn hlut um handritin og textana. Því að allt sem við
segjum um handritin, tengsl þeirra og varðveislu, byggir á þeirri afstöðu sem
við tökum, meðvitað eða ómeðvitað, til hinna óleysanlegu stóru spurninga í
fræðunum um hlutverk munnlegra frásagna við ritun fornsagna.
Áður en lengra er haldið er rétt að undirstrika tvennt. I fyrsta lagi að
Islendinga sögur geta ekki verið skráðar munnlegar sögur. Munnlegar sögur eru
SKÁLDSKAPARMÁL 1 (1990)
19