Skírnir - 01.09.1988, Side 77

SKÍRNIR
FYRSTA NÚTÍMASKÁLDSAGAN
283
Öðrum þræði finnst honum þeir stunda fáránlegar tilraunir og
bendir á að ef landamæri listasviðsins séu þurrkuð út þá glati listin
jafnframt áhrifamætti sínum; henni sé einfaldlega tvístrað.
Þessu má svara sem svo að framúrstefnuverk verða til í ákveðnu
listasamhengi; dadaismi og súrrealismi verða til innan um þær list-
hefðir og þau boðskiptaform sem þeir andæfa, og það er jafnvel
einungis út frá slíku samhengi sem þeir hafa einhvern sprengikraft.
Og raunar er Habermas alls ekki blindur á möguleika módernism-
ans til sögulegs andófs. Hann minnist á anarkíska tilburði módern-
ismans til að rjúfa samfelldan tíma í sögulegri skynjun og segir að
slík tímavitund sé ekki beint andsöguleg því henni sé beint gegn
falskri sögulegri reglufestu. Með hliðsjón af viðhorfum Walters
Benjamin og Bertolts Brecht ályktar hann að lokum að enn geti
módernisminn leikið stórt hlutverk í að skapa ný tengsl (og rjúfa
önnur) milli listar og daglegs lífs; til þess dugi hefðbundin form
síður. En til að slíkt geti gerst telur hann að breytingar verði einnig
að eiga sér stað á öðrum sviðum samfélagsins.16
I nýlegri bók eftir Habermas, Der philosophische Diskurs der
Moderne,17 leitast hann enn frekar við að finna módernismanum
stað innan nútímamenningar, þótt hlutverk hans sé þar þversagna-
kennt. Módernismi er í senn afleiðing nútímamenningar og andóf
gegn henni. Með því að sundra tæknilegri eða markmiðsbundinni
rökvísi (ýmist nefnd „instrumentelle Rationalitát" eða „Zweckrat-
ionalitát“), sem hlutgerir mannlegt samlíf og gerir það óvirkt, getur
módernisminn skapað andrými fyrir þá skynsemi sem býr að baki
raunverulegum boðskiptum („kommunikative Rationalitát“). Það
andartak þegar módernískur texti riðlar viðtekinni máltjáningu og
veruleikaskynjun getur þá jafnframt orðið augnablik skynseminn-
ar („Vernunftmoment"). Viðtakandinn er rifinn út úr vélgengu
samhengi og gerist um sinn þenkjandi áhorfandi sem sér boðskipt-
in og sjálfan sig sem úr fjarska.18 Hér er orðið stutt í kenningar
Brechts um firringaráhrif hins epíska leikhúss eða í félagslegan
skilning á kenningum rússnesku formalistanna um „framandgerv-
ingu“.19
Habermas er þeirrar skoðunar að hlutverk módernismans sé
nátengt hugmyndinni sem liggi til grundvallar Upplýsingunni og
skynsemishyggju hennar, hugmyndinni um frjáls og óþvinguð