Skírnir - 01.09.1988, Blaðsíða 155

ATLI HARÐARSON
Stjórnspeki Lockes
Samfélagssdttmdli og réttlæting ríkisvalds
í ÞESSARI ritgerð ætla ég að fara nokkrum orðum um stjórnspeki
enska heimspekingsins Johns Locke (1632—1704). Eg ætla að binda
umfjöllunina við þær kenningar sem Locke setur fram í sínu fræg-
asta stjórnspekiriti, Ritgerð um ríkisvald. Ég byrja á því að útskýra
meginviðfangsefni Lockes í Ritgerð um ríkisvald, það er að segja
tilraun hans til þess að draga mörk löglegs ríkisvalds og harðstjórn-
ar. Síðan mun ég fjalla um þær forsendur sem hann notar til þess að
draga þessi mörk og fara nokkuð ofan í saumana á þeirri sem fræg-
ust er, nefnilega kenningu hans um samfélagssáttmála. Helsta
niðurstaða mín er sú, að þessi kenning sé nauðsynleg til þess að
greina milli harðstjórnar og löglegs valds en dugi þó engan veginn
ein sér. Þessu næst mun ég fjalla um aðra forsendu sem Locke
styðst við og færa rök að því, að hægt sé að nota hana til þess að
draga rétt þau mörk sem hann ætlaði sér.
Auk þess sem ég leitast við að varpa ljósi á kenningar Lockes
bæti ég við þær mínum eigin hugleiðingum og reyni að sneiða af
þeim ýmsa vankanta sem seinni tíma menn hafa bent á.
Ég nota nokkur lykilhugtök stjórnspekinnar á svolítið annan
hátt en algengast er. Hugtökin lög, löglegur og lögmætur nota ég á
svipaðan hátt og talsmenn náttúruréttar hafa gert allt frá dögum
Tómasar frá Akvínó. Ég hef þó reynt að losa þau við þær guðfræði-
legu byrðar sem Tómas og fleiri hafa lagt á þau og þegar ég tala um
náttúruleg lög og náttúrurétt þá á ég einfaldlega við lög sem eru sið-
ferðilega rétt, eins og lög eiga að vera. Þetta ber ekki að skilja svo
að ég telji mig hafa á reiðum höndum neinn endanlegan sannleika
um það hvernig lög eiga að vera. Ég réttlæti þessa beitingu hugtak-
anna aðeins með því að meðal siðaðra manna eru ævinlega í gildi