Skírnir - 01.09.1988, Blaðsíða 161

SKÍRNIR
STJÓRNSPEKI LOCKES
367
um, vænta réttarverndar eða gera kröfur til ríkisvaldsins um réttar-
bætur eða aðstoð) æski almennrar löghlýðni og taki þannig sjálf-
viljugir á sig sömu skyldur og þeir gerðu með því að undirrita sam-
félagssáttmála.
En dugar kenningin um samfélagssáttmála til þess að draga mörk
harðstjórnar og löglegs valds? Eg held ekki. En áður en ég rökstyð
þessa skoðun mína ætla ég að benda á það að hún dugar þó til þess
að útiloka, eða dæma ólöglegar, ýmsar grófustu gerðir valdníðslu.
I fyrsta lagi útilokar kenningin átthagafjötra og rennir stoðum
undir þá kröfu að landamæri séu opin. Sé mönnum meinað að flytja
úr landi þá ganga þeir ekki í samfélagið af fúsum og frjálsum vilja
heldur er þeim þröngvað til inngöngu.
I öðru lagi krefst kenningin þess að valdhafar stjórni eins og
þeim var falið af þjóðinni þegar hún gaf þeim umboð sitt. Kenning
Lockes segir að samfélagssáttmálinn sé samningur frjálsra manna
um að lúta allir einum lögum og ríkisvaldið sé sett á fót með því að
samfélagið gefi vissum aðilum umboð til þess að setja lög og fram-
fylgja þeim. Geri menn sáttmála við samfélagið með því að taka
þátt í lífi þess og láta það í ljós að þeir vilji að lög þess séu virt, þá
er eðlilegt að líta svo á, að það sem þeir samþykkja sé annað hvort
sú stjórnarfars- og réttarhefð sem ríkir í samfélaginu eða stjórnar-
skrá þess. Þar sem hæpið er að ætla að menn samþykki mikið um-
fram þetta, þá verður að líta svo á að umboð ríkisvaldsins sé tak-
markað, annað hvort af stjórnarskrá eða af hefð og að valdhafar
rjúfi tryggð við þjóðina ef þeir halda sig ekki innan þessara tak-
marka.
Þótt samfélagssáttmáli sé skilyrði fyrir löglegri stjórn þá útilokar
hann ekki harðstjórn. Menn gætu hugsanlega gert með sér sáttmála
um að koma á harðstjórn af verstu gerð. Til dæmis má hugsa sér að
hópur manna komi saman í ríki náttúrunnar (til dæmis á víkinga-
skipum á hafi úti) og geri með sér samfélagssáttmála þess efnis að
sá skuli öllu ráða sem hefur flesta menn fyrir sér og hann skuli
skemmta þegnum sínum með því að varpa börnum á spjótsodda og
færa mestu ribböldunum herteknar konur til þess að gamna sér við.
Svona samfélög hafa verið til (og eru kannski enn). Þetta dæmi sýn-
ir að það að ríki sé stjórnað eins og þegnar þess segjast vilja tryggir
engan veginn að það sé löglegt ríki í þeim skilningi sem talsmenn