Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Blaðsíða 83

I ljóðinu telur Jóhannes sig hafa þegið af móður sinni frumþætti hugar-
heims síns og sjálfsmyndar: Trúna, tunguna, sársaukann yfir þeirri fórn sem
lífið krefst, fegurðarskynið og loks hugsjónir friðar og frelsis.45 í 10. kafla
bálksins segir skáldið þannig að þegar ungir „bræður“ hans voru allt í einu
„... frosin lík/í brunnu grasi“ vegna „stríðsins vitfírrt[a] loga“ hafi móðirin
hvatt hann til að stilla hörpu sína upp á nýtt:46
og af rauðum streng
hneig tónaregnið táramjúkt
yfir fjúkandi ösku
hinna föllnu.
Og við snertingu tónanna
flugu hvítar dúfur upp úr valnum:
ást þín á hörpu minni hafði sigrað.47
Þetta kemur á óvart þar sem líta má svo á að í róttækum hugsjónum
Jóhannesar felist fráhvarf frá þeim gildum sem honum höfðu verið innrætt
í bernsku þar á meðal hefðbundinni kristinni trú.48 Jóhannes virðist ekki
hafa verið þeirrar skoðunar sjálfur heldur litið á viðhorfsbreytinguna sem
kemur fram í ljóðum hans á styrjaldarárunum sem eðlilegt framhald af æsk-
umótun sinni og áhrif frá móðurinni. Hann virðist ekki meðvitaður um nein
róttæk sinnaskipti og kemur þessi sjálfstjáning hans vel heim og saman við
þá lýsingu á trúarþeli hans sem vikið var að hér að framan.49
Skilja má þessa altæku þakkarskuld sem skáldið telur sig vera í við
45 Trúin: sjá myndlíkinguna um að móðirin hafi borið hann upp himnastigann. Jóhannes úr Kötlum 1976:
63. Tungan: Sjá ummæli um að tunga móðurinnar hafi verið uppspretta Ijóða hans. Sama heimild: 63.
Sársaukinn yftr fóminni: Sjá sömu heimild: 67. Fegurðarskynið: Sjá sömu heimild 69-70. Það er einkar
mikilvægt að Jóhannes skuli líta svo á að hann hafi þegið bæði trú sína og list frá móður sinni þar sem
hann var þeirra skoðunar að þetta tvennt gerði manninn að því sem hann er og aðgreindi hann frá öðrum
tegundum. Hjalti Hugason 2004: 85. Af móður sinni telur hann sig því hafa þegið mennsku sína.
46 Jóhannes úr Kötlum 1976: 70. Sjá og sömu heimild: 72.
47 Jóhannes úr Kötlum 1976: 71.
48 Sjá Hjalti Hugason 2004: 78.
49 Oft er gert of lítið úr hinum trúarlega þætti í kveðskap Jóhannesar og litið á hann sem e.k. uppgerð við
hátíðleg tækifæri og sem aðskotahlut í höfundarverkinu. Sjá t. d. Eysteinn Þorvaldsson 2002: 100, 105.
Hér skal því aftur á móti haldið fram að um sé að ræða miðlægan þátt í kveðskap Jóhannesar. Þótt
Jóhannes virðist ekki hafa litið svo á að hann hafi gengið í gegnum pólitísk sinnaskipti eða gagngera
breytingu á lífsviðhorfum kannast hann við djúpsstæða ósátt við sjálfan sig og ljóðagerð sína, sem og end-
umýjunarþörf er sagt hafi til sín um miðjan 5. áratuginn eða mun síðar en hin meintu sinnaskipli hans
hefðu átt sér stað. Sjá Eysteinn Þorvaldsson 1971: 29. Sú ófullnægja kann þó að hafa hrundið af stað víð-
tækari endurskoðun á lífsviðhorfum þótt Jóhannes hafi e.t.v. sjálfur gengið þess dulinn.
81