Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Blaðsíða 124

en þar voru samþykkt þau fyrirmæli að þeir leikmenn, sem „héldu kirkjur“
skyldu afsala sér þeim í hendur biskupum en eiga að öðrum kosti yfir höfði
sér bannfæringu.71 Aður hafði stundum verið mælst til þess við leikmenn að
þeir gerðu þetta en nú voru þeim settir afarkostir.72 Alexander páfi III (1159-
1181) lýsti því síðan yfir að leikmenn gætu eftirleiðis ekki átt annan rétt til
kirkna en að kallast verndarar þeirra eða varðveislumenn (patronuslpat-
roni).73 Sá réttur skyldi heyra undir lögsögu kirkjunnar (ius spirituali ann-
exum) og felast fyrst og síðast í því að mega koma með tillögur um skipan
prests við kirkju (ius praesentandi) þó að endanleg ákvörðun væri hjá bisk-
upi.74 Yfirlýsing þessi var staðfest á þriðja kirkjuþinginu í Lateran 1179,
sama ár og Þorlákur Þórhallsson Skálholtsbiskup (biskup 1178-1193) hóf
yfirreið sína um biskupsdæmið til þess að heimta kirkjur og eignir þeirra úr
höndum leikmanna.75 Eftir þetta skyldi hvorki leikum mönnum né lærðum
líðast það að halda kirkjur í nafni eignarréttar heldur einvörðungu sem
vörslumenn undir lögsögu kirkjulegra yfirvalda.
Við fyrstu sýn gæti virst sem þessi boðskapur hafi litlu breytt fyrir leik-
menn. Þeir höfðu vanist því að ýmsar kvaðir væru lagðar á kirkjueignir sem
komu í veg fyrir að þeir gætu ráðstafað þeim að eigin vild og varðveisla
kirkna átti eins og áður að geta gengið í arf (ius patronatus haereditarium).76
Að auki er ekki annað að sjá en að krafa Þorláks hafi einungis verið form-
leg, snúist um það eitt að fá leikmenn til að staðfesta á táknrænan hátt með
71 „Praecipimus etiam ut laici, qui ecclesias lenent [skál. höf.] aut eas episcopis restituant aut excommun-
icationi subiaceant." 1 enskri þýðingu er orðalagið þannig: „We also direct that lay people who are in
possession of churches ... .“ Þessi fyrirmæli voru ítrekun á sams konar fyrirmælum sem samþykkt voru
á kirkjuþinginu íClermont 1130. (Decrees ofthe Ecumenical Councils. 1. b. Ritstj. Norman P. Tanner S.J.
London og Washington 1990, s. 199). Orðalagið að halda kirkju og samsvarandi nafnorð áhald (á latfnu
possessio) hafði ekki sömu eignarréttarmerkingu og nafnorðið eign (á latfnu proprietas) (sbr. Magnús
Stefánsson: „Um staði og staðamál", s. 156-157 (sjá 36. nmgr.). Hertzberg: Om Eiendomsretten til det
norske Kirkegods, s. 18-19 (sjá 13. nmgr.)).
72 Sbr. Peter Landau: „Eigenkirchenwesen." Theologische Realenzyklopadie. 9. b. Berlin og New York,
1982, s. 402.
73 Þetta orð, varðveislumaður, kemur fyrir í kristinna laga þætti Grágásar eins og áður er vikið að. I norskum
heimildum er notað orðið upphaldsmaður og mun það vera svipaðrar merkingar (sbr. Amira, Karl v.:
Nordgermanisches Obligationenrecht 2, s. 900 (sjá 57. nmgr.)). Hugtakið vörsluréttur (þýðing á ius pat-
ronatus) var sótt í rit kirkjuréttarfræðingsins Rúfínusar (d. um 1190) (Landau: „Eigenkirchenwesen", s.
403. Peter Landau: „Eigenkirchenwesen." Evangelisches Kirchenlexikon. Internationale theologische
Enzyklopadie. 1. b. (3. útg.) Göttingen 1986, d. 992).
74 Hinschius: Das Kirchenrecht der Katholiken und Protestanten in Deutschland 2, s. 628-632 (sjá 62. nmgr.).
75 Reyndar hefur verið dregið í efa að Oddaverjaþáttur, aðalheimildin um þessar kröfur Þorláks og deilumar
sem af þeim leiddu (staðamál fyrri), sé trúverðugur (Armann Jakobsson og Ásdís Egilsdóttir: „Er Odda-
verjaþætti treystandi?" Ný saga. Tímarit Sögufélags 1999, s. 91-100). Magnús Stefánsson er á öðru máli
(sbr. „Um staði og staðamál", s. 152-155 (sjá 36. nmgr.)).
76 Johannes Baptist Sagmiiller: Lelirbuch des katholischen Kirchenrechts. I. b. Dritte, vermehrte und ver-
besserte Auflage. Freiburg im Breisgau 1914, s. 360.
122