Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Blaðsíða 111

og safn svipmynda úr daglegu lífi fólks frá þeim tíma sem hún var í gildi,
til ársins 1281 þegar íslendingar fengu nýja lögbók er Jónsbók nefndist.
Grágásarlögin eru varðveitt í tveimur meginhandritum, Konungsbók (Gl.
kgl. sml. 1157 fol.) og Staðarhólsbók (AM 334 fol.). Bæði þessi handrit eru
talin rituð á tímabilinu 1250-80.7
Einn hluti Grágásar nefnist kristinna laga þáttur, að stofni til frá árunum
1122-33, þ.e. frá þeim tíma þegar kirkjan var enn á mótunarskeiði á íslandi.
í kristinna laga þætti er því ekki lýst beinlínis hvernig staðið skyldi að
stofnun kirkna en af stöku frásögnum má draga um það nokkrar ályktanir.
A einum stað í Staðarhólsbók er þessi lýsing:
Þar er maður leggur fé til kirkju, hvort sem það er í löndum eða lausum
aurum, í búfé eða tíundum af þeim bólstöðum er héraðsmenn skulu þangað
inna, og skal sá maður er kirkju varðveitir láta gera þann máldaga á skrá
allan, hvað hann hefir fjár gefið þangað, eða aðrir héraðsmenn til þeirrar
kirkju. Þann máldaga er honum rétt að lýsa að Lögbergi eða í lögréttu eða á
vorþingi þvf er hann heyr, hvað þar liggur fjár til þeirrar kirkju. Hann skal
láta ráða [þ.e. lesa] skrá og lýsa þann máldaga heima að kirkju um sinn á tólf
mánuðum hverjum [þ.e. einu sinni á ári], þá er menn hafa þangað tíðasókn
flestir.8
A öðrum stað í Staðarhólsbók er því lýst hvað gera skuli ef kirkja brann
eða varð fyrir varanlegum skemmdum:
Ef kirkja brennur upp, eða lestist hún svo að aðra þarf að gera, og skal þar
kirkju gera sem biskup vill, og svo mikla sem hann vill, og þar kalla kirkju
sem hann vill [þ.e. tileinka kirkju þeim dýrlingi sem biskup vill]. Landeig-
andi er skyldur að láta kirkju gera á bæ sínum, hvergi [þ.e. hver] er fyrr lét
gera. Hann skal upp hefja smíð svo að ger sé á tólf mánuðum hinum næstum
þaðan í frá er kirkja lestist, svo að tíðir megi í veita ef hann of förlar [þ.e.
getur]. Landeigandi á að leggja fé til kirkju svo að biskup vili vígja fyrir þeim
sökum. Þá skal biskup til fara að vígja kirkju þá.9
7 Grágás. Lagasafii íslenska þjóðveldisins. Gunnar Karlsson, Kristján Sveinsson og Mörður Ámason sáu
um útgáfuna. Reykjavík 1992, s. xii-xvi, xxii-xxiii.
8 Grágás 1992, s. 12. Þessi texti er birtur stafréttur í Grágás efter det Amamagnœanske Haandskrift Nr. 334
fol., Staðarlwlsbók, udgivet af Kommissionen for det Arnamagnæanske Legat. Kjfíbenhavn 1879, s. 17-18.
Sams konar ákvæði er í Konungsbók, sbr. Grágás. Islœndernes lovbog i fristatens tid udgivet efter det
kongelige Bibliotheks Haandskrift og oversat af Vilhjálmur Finsen for det nordiske Literatur-Samfund.
Förste Del. Text 1. Kjöbenhavn 1852, s. 15-16.
9 Grágás 1992, s. 11 (skýringar eru einnig þaðan). Sbr. Grágás 1879, s. 15 (Staðarhólsbók). Grágás 1852,
s. 13-14 (Konungsbók). Orri Vésteinsson telur þessi ákvæði Grágásar bera þess merki að vera ekki eldri
en frá því um 1200 (sbr. Tlie Christianization oflceland: Priests, Power, and Social Cliange 1000-1300.
Oxford 2000, s. 108-109).
109