Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Síða 120

Á íslandi, þar sem ekki var óðalsréttur, hafði þetta þau áhrif, að arfar skipt-
ust minna en fyrr. Sonur kirkjueiganda, er tók við staðarforráðum, fékk
eignir kirkjunnar í sinn hlut án þess þær kæmu til skipta. Horfði þetta þá til
þess að efla aftur færri menn til höfðingja. En síðar varð það upphaf staða-
mála, svo sem enn mun getið.50
Jarðir í einkaeigu gátu gengið kaupum og sölum en kirkjueign mátti hvorki
selja né sundra á nokkurn hátt. Jarðeignir voru því líklegri til að haldast sem
ein heild ef þær voru lagðar undir kirkju fremur en ætt eða einstakling.
Ekki er ljóst af riti Sigurðar Nordals hvort það hafi verið „úthugsaður“ til-
gangur með gjöfum til kirkna að varðveita ættargóssið óskert og styrkja
þannig völd gefandans og afkomenda hans. Það er hins vegar skoðun Axels
Kristinssonar sem að nokkru leyti fetar í fótspor Sigurðar. Hann gerir ekki
lítið úr því að stofnun kirkna hafi verið sáluhjálparatriði og getað átt þátt í
því að tryggja mönnum sæluvist á himnum. En hann telur jafnframt að
margir eignamenn hafi gefið stórfé til kirkna og stofnað staði í þeim tilgangi
fyrst og síðast að varðveita ættargóssið því að þá skiptist það ekki við erfðir.51
Orri Vésteinsson er á svipuðum slóðum og Axel að því leyti að telja
„praktískar“ ástæður hafa ráðið gjöfum til kirkna þó að hann efist ekki
heldur um að oft hafi trúarþel einnig búið þar að baki.52 Kenning hans er sú
að stofnun kirkna og rausnarlegar gjafir til þeirra hafi verið aðferð höfðingja
til að tengja áhrifamátt ættar sinnar við tiltekinn stað fremur en leiðtoga-
hæfileika einstakra manna og tryggja þannig til frambúðar völd hennar í
heimahéraði.53
Af öðrum toga eru skýringar Guðrúnar Ásu Grímsdóttur. Hún veltir því
fyrir sér hvort það hafi e.t.v. verið til almannaheilla þegar jarðir og hlunn-
indi voru fengnar kirkjum til eignar. Hún bendir á að í fjölmörgum mál-
dögum eru skilmálar um ómagavist enda boðaði kirkjan líknsemi við þurfa-
menn og volaða. En þetta fyrirkomulag var tvíbent eins og Guðrún Ása
víkur sjálf orðum að. Þessir ómagar voru oft af ætt þeirra sem settu kirkju á
stofn - og þannig losnuðu þeir við framfærslubyrðina - auk þess sem þurfa-
mannatíund hlaut að skreppa saman eftir því sem kirkjujörðum fjölgaði en
skattskyldum jörðum fækkaði. í annan stað setur Guðrún Ása fram það sem
hún kallar „hugboð eða getgáta“ að kirkjum hafi í öndverðu verið fengnir
50 Sigurður Nordal: Islenzk menning, s. 294.
51 Axel Kristinsson: „Islenskar ríkisættir á 12. og 13. öld: Lóðréttar ættarhugmyndir héraðshöfðingja og
staðarhaldara." íslenska söguþingiö 28.-3I. maí 1997. Ráðstefnurít I. Ritstj. Guðmundur J. Guðmunds-
son og Eiríkur K. Bjömsson. Reykjavík 1998, s. 80. Magnús Stefánsson hefur gert athugasemdir við
þessa kenningu Axels („Um staði og staðamál", s. 148-151 (sjá 36. nmgr.) - og andsvar Axels Kristins-
sonar: „Litlar athugasemdir um stóra staði.“ Saga. Tímarit Sögufélags 2003 (1), s. 181-183).
52 Orri Vésteinsson: The Chrístianization of Iceland, s. 114 (sjá 9. nmgr.).
53 Orri Vésteinsson: The Christianization oflceland, s. 115, 239-240.
118